Economie: Verwachtingen

Er zijn drie maanden voorbijgegaan sinds mijn laatste bericht over de economie.* Ik heb toen de werking van het banksysteem proberen uit te leggen en gezegd dat er volgens mij twee mogelijkheden zijn: "ofwel zal het heel erg snel fout gaan, banken gaan overkop en mensen krijgen hun geld niet terug; ofwel, en waarschijnlijker, zal het trager gaan, zullen de centrale banken doorgaan met nieuw geld bijmaken en zal de waarde van onze centen steeds meer gaan zakken." Het lijkt er meer en meer op dat we naar het tweede scenario aan het opschuiven zijn: de lange weg naar hyperinflatie. In dit bericht wil ik de actualiteit wat in perspectief plaatsen en ingaan op wat we mogelijks kunnen verwachten voor de komende twee, drie jaar.

Ik heb dit bericht in vier delen opgesteld:

1. Deflatie (het ineenklappen van de grondstoffenmarkt en de huizenmarkt)
Waarom de waarde van de euro niet daalt maar zelfs licht lijken te stijgen, en waarom de zware industrie zo'n harde klappen krijgt.

2. Reacties van de overheden en centrale banken
Hoe reageren de machtige spelers in het financiële veld en wat voor gevolgen zal dit hebben?

3. Verwachtingen voor de nabije toekomst.
Welke verdere verschuivingen in de samenleving we kunnen verwachten in de komende maanden/jaren.

4. Wat kunnen we doen met ons geld?
Een aantal links naar de weinige beleggingsadviseuren die deze crisis hebben zien aankomen.

Nogmaals, ik ben geen expert, maar het valt me toch op hoe vooraanstaande economen en beleggingsadviseuren vol vertrouwen uitspraken doen in de media, die dan een tijd later volstrekt fout blijken te zijn. De mensen die de huidige crisis hebben zien aankomen blijken zeer dun gezaaid. Econoom Paul Krugman, die onlangs de nobelprijs won, zei het vorige week nog: "...the failure [of macroeconomists] to see the most obvious bubble of my lifetime remains a puzzle."

Toch zijn het grotendeels dezelfde personen die zo fout zaten met hun voorspellingen die nu nog steeds de toon zetten in de media. De reden lijkt me dat een aantal fundamentele oorzaken van de crisis (zoals de precieze werking van het banksysteem) en de verstrekkende gevolgen daarvan ook door deze mensen toch onvoldoende gekend zijn. Vandaar deze poging om opnieuw wat helderheid te scheppen.

1. Deflatie en het ineenklappen van de grondstoffenmarkt

De laatste weken verbazen journalisten en economen zich over een vreemd fenomeen: de waarde van het geld stijgt en de grondstofprijzen (olie!) vallen als een baksteen. Toch is er nog nooit eerder zoveel geld in de economie gepompt—wat er normaal voor zorgt dat het geld goedkoper wordt en dat bedrijven goedkoper kunnen lenen en investeren, waardoor dan weer de vraag naar (en prijs van) grondstoffen de hoogte ingedreven wordt. Normaal. Maar nu gebeurt dus het omgekeerde. Hoe kan dat?

Het antwoord is niet zo eenvoudig, maar belangrijk om te begrijpen in welk schuitje we ons nu bevinden.

Wat is er gebeurd? De centrale banken en de gewone banken hebben jarenlang het geld op kunstmatige manier goedkoop gemaakt door leningen met lage rentevoeten uit te schrijven (voor het grootste deel leningen die ze uit het niets creëerden met de deposito's van hun klanten als dekking) aan particulieren en bedrijven. Door al dat papier (geld en schuldpapieren die de banken uit het niets genereerden) werd de illusie gecreëerd dat er meer welvaart was dan in werkelijkheid het geval is. Hierdoor werd een reusachtige schuldenzeepbel in het leven geroepen, waarbij iedereen leent van iedereen (overheden van centrale banken, centrale banken aan de banken, de banken aan elkaar, de consumenten van en aan de banken).

Hoe is dit zolang ongemerkt kunnen doorgaan? Vergelijk het met een gezin dat op krediet leeft om haar rekeningen te betalen. Om de boodschappen en de huur te betalen gaan vader en moeder een lening aan, en om die lening af te betalen sluiten ze weer een nieuwe lening af, enzovoort. Het mooie liedje duurt tot a) de leden van het gezin beseffen dat ze door te blijven lenen het probleem steeds erger maken en daarom spontaan beginnen te besparen en hard beginnen werken om hun schulden af te betalen, of b), tot niemand hen nog een lening wil geven, waardoor ze gedwongen worden om te sparen en te werken. Een econoom of een journalist die, voor het zover is, vanop een afstandje staat te kijken kan misschien denken dat deze mini-economie geweldig draait: "Kijk eens wat er allemaal niet geconsumeerd wordt; die mensen hebben flatscreen televisies en een terreinwagen. Een geweldige economie, daarin moet je investeren!" of iets in die aard. Eigenlijk is het dat wat we hoorden van de grote meerderheid van commentatoren de laatste jaren. En inderdaad, wat we zien in dit fictieve gezin is precies wat er op grote schaal in onze economie is gebeurd: de creatie van een enorme schuldenzeepbel.

En die zeepbel moet ooit eens ineenklappen. De clou zit hem in de centen die spaarders op de bank hebben staan—daarop is namelijk een groot deel van de schuldenpyramide op gebouwd (zie het verhaal in mijn vorige bericht over hoe banken sinds jaar en dag ons geld gebruiken als onderpand voor nieuwe leningen aan klanten, of hoe ze het gewoon investeren in aandelen en ander bankpapier om winst te maken).
Het spaargeld van de mensen is als een tafelkleed waarop sinds jaar en dag een wankele economie is gebouwd: de banken hebben zich dat tafelkleed toegeëigend in de veronderstelling dat de spaarders hun geld nooit in grote getale zullen terugvragen. Echter als dat wel gebeurt trekken de spaarders het tafelkleed weg vanonder een heleboel (foute) economische bedrijvigheid die op die welvaartsillusie zijn ontstaan. De banken gaan bankroet en in hun zog gaan een groot aantal bedrijven failliet die er overmoedig (en eigenlijk wel begrijpelijk) genoeg van uitgingen dat er steeds goedkoop krediet (die de banken uit het niets creëren op basis van de deposito's van hun klanten) beschikbaar zou blijven.

Maar dat is allemaal nog niet gebeurd. Hoe komen we dan bij de situatie van vandaag de dag?

Om dat te snappen moeten we kijken naar wat de machtigste speler van de economie—de consument—momenteel denkt en doet, en hoe investeerders (de beleggers) en bedrijven daarop reageren. De consument begint stilaan te begrijpen dat veel van de dingen die hij zijn hele leven voor zeker aannam eigenlijk helemaal niet zo zeker zijn: zijn spaargeld 'zit' niet veilig op de bank, het bedrijf waar hij werkt draait op geleend of tijdelijk geïnvesteerd kapitaal, zijn pensioenfonds bestaat mogelijks uit waardeloos papier, enzovoort. De consument begint in te zien dat veel van de welvaart die hij om zich heen ziet eigenlijk artificieel is (in het leven geroepen door kunstmatig lage rentevoeten en ongedekte leningen die geld goedkoop maken en de illusie wekken dat er meer kapitaal bestaat dan in werkelijkheid het geval is). En dus gaat hij—verstandig als hij is—bezuinigen.

Bezuinigen, dat betekent dat hij minder auto's koopt, minder televisies, minder vliegtuigreizen boekt en minder energie verbruikt. Hij laat zijn schoenen herstellen in plaats van een nieuw paar te kopen. Tegelijk gaat een relatief groter aandeel van zijn inkomsten naar de boodschappen en naar het afbetalen van eventuele rekeningen. Bedrijven zien hun verkoopcijfers dalen en gaan op hun beurt bezuinigen; om het hoofd boven water te houden proberen ze meer te produceren met minder middelen—er worden werknemers ontslaan en men zoekt energiezuiniger manieren van werken. Dit heeft grote gevolgen voor de economie: door de ontslagen kunnen meer mensen de lening van hun huis niet meer afbetalen en moeten ze het verkopen, waardoor de huizenprijzen sterk kunnen gaan dalen. Doordat men minder nieuwe (grote) projecten opstart in de economie, dalen ook de prijzen van de grondstoffen. 



Gevolg hiervan is grote paniek op de beurzen: de consumenten kopen niet meer! Beleggers worden erg onzeker over hun kapitaal en gaan omzetten in liquiditeiten, wat betekent dat ze hun aandelen verkopen en dat de vraag naar geld (tijdelijk) stijgt—en daarmee dus ook de gebruikswaarde, de prijs, van geld. Deflatie, met andere woorden. Dit fenomeen van deflatie is zeer normaal in tijden van crisis: de economie past zich aan aan hoeveel kapitaal er werkelijk bestaat in de samenleving (het gezin in ons voorbeeld moet de buikriem aanhalen), en daarom moeten de prijzen aangepast worden. 

Begrijpelijkerwijs lijden de bedrijven vele bedrijven enorm in zo'n periode van 'samentrekking' van de economie. De Colruyts en de Jumbos hebben geen last, maar bijvoorbeeld de bouwsector en de sector van de grondstoffen krijgen zware klappen.

Maar hoe moeilijk het ook is, deze periode van aanpassing is nodig om terug te keren naar een echte economie. Immers, de valse economie die gebouwd is op onbestaande welvaart (op ons spreekwoordelijke tafelkleed) kan alleen maar leiden tot een steeds groter wordende schuldenberg (en de eerste tekenen van de onhoudbaarheid daarvan zien we nu reeds in Amerika en Groot-Brittannië). En als je genoeg nieuwe schulden creëert, komt er op een gegeven moment een dag waarop niemand nog aan je wil lenen. En dan moet je opnieuw zelf productief worden. Met andere woorden: om de economie opnieuw gezond te maken moet de zeepbel van de valse welvaart doorprikt worden: de consument moet de buikriem aanhalen, en dat betekent, helaas, dat heel wat bedrijven failliet zullen moeten gaan.

2. Reacties van de overheden en centrale banken

Overheden, centrale banken en gewone banken zien het anders: voor hen is de verminderde consumptie en de hoge vraag naar geld niet oplossing, maar het probleem.

Vooreerst komt onze verzorgingsstaat snel in de problemen bij verminderde economische activiteit (meer sparen en minder consumptie, meer faillissementen en minder tewerkstelling): ze kan minder belastingen heffen en moet tegelijk meer uitkeringen betalen. Door die verminderde inkomsten raken een heleboel geplande uitgaven in gevaar: de pensioenen en ziekenzorg voor de babyboomgeneratie bijvoorbeeld (de belastinginkomsten van die generatie zijn al lang uitgegeven, zie ook hier).

Ook de bankiers komen in de problemen, in de eerste plaats door het wegstromen van het kapitaal van de beleggers uit de banken. Hierdoor neemt ook het publieke vertrouwen af en gaan depositohouders steeds vaker hun geld terug opvragen. Echter door hun sterke banden met de politieke wereld slagen bankiers erin overheden te overtuigen om hen (via de centrale banken) van voldoende vers geld te voorzien zodat ze financieel het hoofd net boven water kunnen houden. Dat dit slechts een doekje voor het bloeden is, illustreert dit artikel in Der Spiegel. (Zie ook mijn vorige bericht)

De centrale banken zitten met de handen in het haar. Ze kunnen niets goed doen: als ze de inflatie onder controle willen houden mogen ze niet ingaan op de vraag uit de financiële wereld naar vers geld, maar dan slaat de depressie toe en gaan de banken failliet. Als ze wel toegeven (wat ook in Europa gebeurd is, zei het in mindere mate dan in Amerika), dan zorgen ze voor een aanzienlijke toename in de hoeveelheid geld (inflatie), wat betekent dat op termijn het geld sterk zal dalen in waarde (en er dus welvaart wordt getransfereerd van de nietsvermoedende spaarders en van mensen met een vast loon of pensioen naar de bankiers en de overheden).

Daarbij komt nog dat vele economen van vandaag de dag een merkwaardig model verdedigen, dat de overheid het perfecte excuus geeft om het beleid te voeren dat ze wil voeren (creatie van stimuluspakketten met uit het niets gegeneerd krediet die ze uitdeelt aan industrieën met sterke lobbygroepen). Sterk vereenvoudigt komt dit model (dat gebaseerd is op de theorieën van John Maynard Keynes) hierop neer: de economie is een motor, en om die goed te laten draaien moet die voldoende gesmeerd worden. Dat 'smeren' van de economie gebeurt door er voldoende geld in te pompen. Natuurlijk klopt dit model op de korte termijn: als we willen dat het gezin van in ons voorbeeld hierboven meer 'economische activiteit' gaat vertonen (i.e. meer gaat consumeren), dan moeten we voor meer krediet zorgen. Maar ooit moet de zeepbel klappen, ooit moeten de schulden terugbetaald worden en zal de economie moeten worden gecorrigeerd.

3. Verwachtingen voor de nabije toekomst.

A) Verdere samentrekking van de economie

Het lijkt er steeds meer op dat we langzaamaan op een grote uitgestelde kater afstevenen: onze overheden zijn druk in de weer met het regelen van nieuw krediet voor de banken en andere sectoren van de economie. (Sommige economen vergelijken dit kortetermijnbeleid terecht met het proberen genezen van een alcoholicus door hem meer te drinken te geven.) Meer inflatie, met andere woorden. In Groot-Brittannië waren de stimuluspakketten bijzonder groot (en grijpt de crisis al om zich heen), en de Belgische en Nederlandse politieke elite wil ook die richting uit. Zo gaat men nu vanuit Europa een stimuluspakket van 200 miljard euro in de financiële sector (en ook in de autosector) pompen.

Toch zijn er nog redenen voor voorzichtige hoop: de Europese Centrale Bank (in Frankfurt) is haar missie van het in de hand houden van inflatie nog niet helemaal vergeten, en ook in de Duitse politieke wereld leeft de herinnering aan de naoorlogse hyperinflatie blijkbaar nog een beetje. Ook Wouter Bos is bezorgd . Echter ik zie het niet gebeuren dat men banken zal laten omvallen. Het lijkt er dus op dat we toch langzaamaan naar een Amerikaans scenario aan het opschuiven zijn: creatie van buitengewoon veel nieuw krediet waardoor de waarde van het geld op termijn vernietigt wordt en hyperinflatie in de maak is (cf. Weimar).

Als onze overheden erin slagen te weerstaan aan de verleiding van het creëren van al te veel kunstmatig krediet, dan zullen we te maken krijgen met een periode van verdergaande samentrekking; een economie die de broeksriem aanhaalt. Dat betekent dalende beurskoersen, faillissementen van bedrijven, en lagere lonen. Deze correctie zal pijn doen, maar is nodig om uit de schulden te raken.

Nu is het waarschijnlijk zo dat de vakbonden in België en Nederland succesvol zullen lobbyen voor een 'behoud van de koopkracht', met andere woorden, voor een inflatiegecorrigeerd minimumloon. Dit zal een sterke stijging in de werkloosheid tot gevolg hebben (ondernemers zullen eenvoudigweg de hoge personeelskosten niet meer kunnen betalen—voor meer, zie dit artikel), en dat kan er dan weer voor zorgen dat we in een spiraal van interventionisme terecht komen: overheden stellen maximumprijzen in op bepaalde levensmiddelen, waardoor er minder van geproduceerd wordt (wegens te duur voor de producent), waardoor er tekorten ontstaan, lange wachtrijen voor de winkels, etc.

Ik denk dus dat we op de korte termijn een verdergaande samentrekking kunnen verwachten: een samentrekking van de huizenmarkt**, lonen zullen dalen en/of werkloosheid zal stijgen, het geld zal tijdelijk duur blijven*** en er zullen veel bedrijven failliet blijven gaan.

B) Onrust

De laatste weken is er heel wat onrust geweest in Europa. Na de crash van de Ijslandse economie (waar de waarde van de krona in een jaar tijd meer dan 50% daalde) waren er rellen en protesten. De rellen in Griekenland zijn aanzienlijk, en worden ook gelinkt aan de economische problemen. Het lijkt erop dat ze zich verspreiden door Europa: verschillende kranten maken deze voorspelling. Zo zijn er nu al rellen naar Frankrijk overgewaaid, niet toevallig een van de landen met de hoogste werkloosheidscijfers.

Ondertussen zegt IMF-voorzitter Strauss-Kan (overigens ter verdediging van een wereldwijd stimulusplan, maar dat terzijde) een paar dagen terug: "...social unrest may happen in many countries - including advanced economies," ...He added that violent protests could break out in countries worldwide...

Recente berichten van de BBC speculeren ook in deze richting, alsook de krant The Independent.

Recente berichten van de BBC speculeren ook in deze richting, alsook de krant The Independent.

Er is volgens mij een vrij grote kans dat, naarmate we verder in recessie gaan, we ook in België en Nederland meer onrust zullen zien de komende maanden: meer criminaliteit, meer betogingen en mogelijks rellen. Het aantal overvallen in neemt nu reeds toe, dat is een trend die waarschijnlijk niet zal verminderen.

4. Wat te doen met ons geld?

Dit is de moeilijkste noot om te kraken. Met dalende grondstofprijzen, dalende lonen, dalende beurzen, dalende huizenprijzen, en de (op termijn) dalende waarde van het papiergeld, waar kunnen we nog heen met ons kapitaal?

In plaats van zelf een gok te wagen laat ik hier een paar investeerders aan het woord die deze crisis hebben zien aankomen en die—voor zover ik weet—tot nog toe niet achtervolgd worden door gedupeerde beleggers:

• Jim Rogers (interviews in de NL pers met Jim Rogers hier)
  
  
• Peter Schiff
  
  
• Willem Middelkoop
  
  
• Steven De Klerck

Tot slot: leestip

Ten slotte is er een klein boekje, net uitgekomen, dat ik van harte wil aanbevelen. Het gaat om de klassieker 'Wat heeft de overheid met ons geld gedaan?' van Murray Rothbard. Het boekje legt op een 100-tal bladzijden helder en overzichtelijk uit wat geld ooit was en wat het geworden is, en hoe de bankwereld precies werkt. Het sluit af met een brok monetaire geschiedenis en voorspelt precies wat we vandaag de dag zien gebeuren (wat opmerkelijk is voor een boekje dat in 1963 in eerste editie uitkwam). M.i. het perfecte boekje om te begrijpen hoe deze crisis is kunnen ontstaan en wat we kunnen doen om te voorkomen dat het opnieuw hoeft te gebeuren.

Het werkje is te verkrijgen in de Standaard boekhandel voor nog geen 10 euro. Meer informatie en de link om de pdf te downloaden in een handige print-versie vind je hier: http://www.rothbard.be/boeken/whgdtom


--------

Noten

*Dit artikel is een licht aangepaste versie van een persoonlijk emailbericht.

** Na de boom waar o.m. The Economist voor waarschuwde, lijkt de krimp nu, in navolging van Spanje (II) en Groot-Brittannië, ook ingezet in Nederland en België.

***Hoe lang de waarde van de euro op het huidige peil zal blijven is afhankelijk van hoeveel mensen uit onzekere kapitale markten en uit nog wankeler valuta als de dollar, pond en yen zullen 'wegvluchten' naar de euro.

Foto credits: 'Flickr - Dear Harry, Joe Heller, Rothbard Instituut