Zijn onze spaarcenten in gevaar? Stand van zaken over de economie (Tuur Demeester)

- een zeer mooie analyse door Tuur Demeester van het Rothbard Instituut -

Het lijkt er naar uit te zien dat binnenkort ook wij, kleine spaarders, de gevolgen van de kredietcrisis aan den lijve zullen ondervinden. En dat zouden wel eens grote gevolgen kunnen zijn. Ik ben geen expert op dit gebied, maar ik merk toch dat er veel mensen zijn op televisie en in de kranten die de diepere oorzaken van de huidige problemen niet lijken te vatten. Vandaar dit bericht.*

Wat is er nu aan de hand: de 'banken van de banken' zitten op het randje van het faillissement. Eerst was er Bear Stearns, nu Lehman Brothers en Merill Lynch. Ook de grootste verzekeraar van de wereld, AIG zit zwaar in de problemen, net zoals de vastgoed-hypotheekreuzen Fannie Mae en Freddie Mac. En dat zijn nog maar diegenen die het water zo aan de lippen zit dat ze niet anders kunnen dan hun problemen publiek te maken en om hulp te vragen. Veel experts zeggen dat dit nog maar het topje van de ijsberg is. En de crisis is wereldwijd: de Bel 20 en lokale bankaandelen swingen op en neer, Wall-Street staat in rep en roer, de aziatische beurzen zieltogen, en de Russische beurs werd zelfs tijdelijk gesloten.

Nu, als deze 'banken van de banken' failliet zouden gaan (wat nog niet gebeurd is, maar daarover straks meer), dan komen ook de gewone banken geld tekort—waardoor die uiteindelijk hun klanten niet meer kunnen uitbetalen en zelf failliet gaan. En als onze banken failliet gaan, dan betekent dat hetzelfde als wat in de jaren '30 rondom de wereld is gebeurd (toen meer dan 9000 banken failliet gingen in de V.S. alleen), of in 2001 nog in Argentinië: spaarders krijgen simpelweg hun geld niet meer terug—de spaarcenten, pensioencenten van alle klanten van de bank gaan in rook op.

Hoe is het zover kunnen komen? De clou van het verhaal zit er hem in dat banken, vooral sinds de eerste wereldoorlog, meer en meer het geld dat hun klanten aan hen in bewaring gaven ("in deposito" geven), gingen investeren in zakendeals, beleggingen, leningen aan anderen—om er winst mee te maken. Deze praktijk is niet nieuw, het is een verleiding waar bankiers in de voorbije eeuwen steeds in meer of mindere mate aan hebben toegegeven. Daardoor was er altijd het gevaar dat een bank failliet ging (in het Italië van de renaissance werd dit "banca rotta" genoemd, vandaar 'bankroet'). Als namelijk de klanten van zo'n speculerende (en dus in wezen frauduleuze) bank om één of andere reden het vertrouwen in hun bank verliezen (bv. als het gerucht de ronde doet dat ze onverantwoord met het geld van hun klanten omgaan, of dat de koning de bank gedwongen heeft hem een grote som geld "voor onbepaalde tijd" te lenen om oorlog mee te voeren), dan kan er een 'bank run' ontstaan: klanten trekken naar de bank en eisen hun geld terug. Het wordt dan duidelijk dat de bank onvoldoende geld in haar kluizen heeft zitten om haar klanten uit te betalen, en ze gaat failliet. De eersten in 'de rij' zullen hun geld nog krijgen, maar vanaf een bepaald punt is het geld gewoon op. Nu zal je misschien denken dat dit misschien in bananenrepublieken gebeurt, of honderd jaar geleden, maar toch vandaag niet meer. Wel, recentelijk, en naar aanleiding van deze kredietcrisis, is er nog een bank run geweest op Northern Rock, een Britse bank. Deze week waren er ook geruchten over een bank-run op Washington Mutual in Oregon.

De solvabiliteit van banken (de mate waarin ze 'financieel gezond' zijn) hangt dus rechtstreeks af van de relatieve hoeveelheid geld ze in hun eigen kluizen bewaren versus de hoeveelheid geld waar ze mee gaan 'spelen'. Nu is deze solvabiliteit vanaf de twintigste eeuw sterk achteruit gegaan. Banken nemen grote risico's en hebben vaak nog maar vijf of tien procent van het geld van de spaarders echt 'in kas' (zie bv hier); al de rest zit in investeringen en beleggingen, en in leningen die de bank uitschrijft aan particulieren en de bedrijfswereld. Als er dus een bank run zou komen op Fortis, ING, ABN Amro, of een andere bank, dan zou een kleine groep spaarders, die samen slechts vijf à tien procent van de uitstaande deposito's vertegenwoordigen, de bank failliet kunnen doen gaan — waardoor alle andere spaarders (die de andere 90% vertegenwoordigen) niets van hun geld zouden terugzien. Waarom gebeurt dit niet—waarom is Northern Rock bijvoorbeeld niet failliet gegaan? En, waarom nemen banken vandaag de dag zulke grote risico's?

De reden is simpel: banken nemen zulke grote risico's omdat ze denken dat ze niet failliet kunnen gaan. Banken zijn vandaag de dag immers 'ingedekt' door centrale banken. Een centrale bank noemt men 'the lender of last resort'; de plaats waar een bank die zwaar in de problemen zit, bij kan aankloppen om een lening te krijgen. Daarom is Northern Rock ook niet failliet gegaan: ze heeft aangeklopt bij de Britse Centrale Bank (Bank of England) en heeft daar "unlimited support" gekregen—een oneindige kredietlijn. En waar haalt de centrale bank hààr geld dan vandaan? Om geld bijeen te krijgen zet de centrale bankier zijn andere 'petje' op, dat van verantwoordelijke over het 'wettige betaalmiddel'. De centrale bank is namelijk ook die instelling die het monopolie heeft op de 'muntslag'—zij, en zij alleen mag geld drukken (de Federal Reserve drukt dollars, de ECB drukt euro's, de Japanse Centrale bank Yen, etc.). Als de centrale bank geld nodig heeft, dan gaat ze er eenvoudigweg bijdrukken. Ze gaat, met andere woorden, geld uit het niets creëren. Vroeger ging dat letterlijk met de drukpersen, tegenwoordig worden hiervoor ingewikkelde financiële constructies voor gebruikt, of heeft men het over 'leningen' die dan al of niet worden terugbetaald.

Wat is dus het probleem vandaag de dag? Zeer veel banken hebben de voorbije jaren (vanaf de jaren '70 is het hard beginnen gaan, en na 2001, toen duidelijk was dat centrale banken echt niet bang waren om banken in de problemen fabelachtige sommen geld te lenen, nog veel harder) onverantwoord grote risico's genomen door het overgrote deel van het geld van hun spaarders te nemen en dat geld te beleggen in onbetrouwbare financiële producten en in onstabiele organisaties. Sinds een aantal maanden begint het kaartenhuisje in elkaar te klappen, want als de ene bank in de problemen komt, zit meteen ook de andere (die leningen heeft uitstaan bij de eerste) in de slechte papieren. Steeds meer financiële instellingen kloppen dus aan bij de centrale banken om hen geld te lenen.

Het probleem is dat dat pompen van nieuw geld in de economie niet zonder gevolgen is: dat is namelijk wat men inflatie noemt. Net nog hebben De Amerikaanse Federal Reserve, de Bank of England, de Europese Centrale Bank en de Bank of Japan besloten om zo maar even bankpapieren ter waarde van 180 miljard dollar beschikbaar te stellen aan een aantal instellingen die in de problemen zitten— wat dus betekent dat het totale aanbod papiergeld potentieel toeneemt met het equivalent van 180 miljard dollar (bijna drie dollar per mens op de aardbol); en de waarde van die dollars navenant kan gaan dalen.

Misschien is het goed nog even stil te staan bij wat inflatie precies is. Laten we ons een kleine economie inbeelden, waar pakweg 100 euro in omloop is, en 10 goederen in aanwezig zijn. In zo'n mini-economie zullen die 10 goederen elk gemiddeld 10 euro kosten. Stel dat daar nu een bank opstaat die zegt dat iedereen voortaan moet betalen met euro's (euro's worden het 'wettig betaalmiddel') en dat alleen zij het recht heeft om euro's te drukken. Wat gebeurt er nu als die centrale bank (want dat is ze dan) nog eens 100 euro bijdrukt en die ook gaat uitgeven ('in de economie pompt')? De totale geldhoeveelheid in onze economie is verdubbeld, en elk van de 10 goederen kosten nu gemiddeld 20 euro. Alles is dus dubbel zo duur geworden! Dat betekent dat de mensen met hun spaargeld, of met het loon dat ze verdienen, nog maar de helft kunnen kopen van wat ze in de periode vòòr de inflatie konden kopen. Meer geld in de economie zorgt dus voor een constant stijgend prijspeil, en dat is precies wat we de laatste maanden steeds sterker merken als we gaan winkelen en onze auto voltanken: de spullen die we kopen worden steeds duurder, niet omdat er minder spullen zijn, maar omdat er steeds meer geld in omloop komt. Inflatie is dus een geweldig krachtig mechanisme dat de welvaart in een samenleving herverdeelt, van de mensen die 'oud geld' bezitten, verdienen of bewaren, naar de mensen die 'nieuw geld' creëren, ontvangen of uitgeven.

Terug naar de centrale banken. Die zitten nu met de handen in het haar: enerzijds zien ze reusachtige financiële instellingen die dreigen failliet te gaan—wat een ramp zou betekenen: miljoenen gezinnen die hun spaargeld en pensioengeld dreigen te verliezen, beleggers die hun investeringen kwijtraken, duizenden en duizenden ontslagen in de banksector, en anderzijds, een klein beetje verderop, dreigt het spook van de hyperinflatie.

Immers, als de mensen hun vertrouwen in het geld verliezen (en dat is niet zo denkbeeldig, gezien de reusachtige sommen nieuw geld die de centrale banken bijdrukken, waardoor de spaarcenten, lonen en pensioenen van de mensen steeds in waarde afnemen) dan zouden ze dat geld wel eens kunnen beginnen verkopen tegen kapitaal dat hopelijk iets stabieler van waarde is. Als meer en meer mensen hun geld verkopen, betekent dat een stijgend aanbod en een dalende vraag, waardoor de waarde van het geld nog veel harder zal gaan dalen. (Dat is bijvoorbeeld wat de Chinezen nu overwegen met de dollar) Nu, zoals ik zei, dat is een spook dat iets verderop ligt, en het lijkt dan ook waarschijnlijk dat de centrale banken nog een tijdje door zullen gaan met geld drukken om te lenen aan de financiële instellingen. Zo heeft de Amerikaanse centrale bank net de criteria voor banken om een lening te kunnen krijgen, lager gesteld, en net nog heeft de Amerikaanse overheid aangekondigd een 'noodfonds' van mogelijks honderden miljarden dollars aan te leggen. Veel economen en beleggers pleiten ervoor om dat vooral te blijven doen (bv. Paul Degrauwe hier), want het geeft "vertrouwen" op de beurs. Maar op termijn is dit natuurlijk niet houdbaar (het betekent steeds toenemende inflatie) en het zorgt voor grote onstabiliteit op de markten.

Of we hier niet veilig zitten binnen de eurozone? Ik weet het niet. De solvabiliteit van onze banken is, voor zover ik weet, gemiddeld niet veel hoger dan die van de overzeese banken. En de krantenkoppen van de laatste weken illustreren dat ook onze banken niet veel nodig hebben om te beginnen wankelen. Inderdaad, de bankdirecteurs beweren bij hoog en laag dat hun instellingen solvabel en stabiel zijn. En het is ook zo dat financiële adviseurs benadrukken dat we 'vertrouwen' moeten hebben in de banken, dat dan alles weer goed komt. Maar hoe zouden we zelf zijn? Als je als bankdirecteur toegeeft welke paniek er in de hoogste regionen van je organisatie heerst, dan keldert je aandeel dezelfde dag nog en gaan al je klanten zich reppen om hun spaarcenten uit je bank weg te halen. En indien je als financieel adviseur, iemand met 'vested interests' in de financiële aandelenmarkten, een publiek of een journalist toespreekt, dan wil je ook misschien niet meteen zeggen dat de beurs en het bankwezen momenteel een ècht onzekere, onstabiele plaats is om met je kapitaal te gaan investeren; als iedereen je advies opvolgt en wegvlucht uit de aandelen zal je mogelijks met een heleboel kwade klanten te maken krijgen die wèl nog aandelen hadden uitstaan (die je hen misschien eerder had aangeraden te kopen) en die nu waardeloos zijn geworden. Het lijkt me dus mogelijk is dat ook hier in Europa grote financiële koppen zullen rollen.

En het inflatiespook dan? Het klopt dat de primaire doelstelling van de Europese Centrale Bank "het behoud van de prijsstabiliteit" is, maar daar lijkt jammergenoeg, met de zogenaamde "financiële injecties" van het laatste jaar, niet zoveel van in huis te komen. De werkelijke inflatie in Europa lijkt dan ook behoorlijk wat hoger te liggen dan de gepubliceerde cijfers—zoals bijvoorbeeld in dit (overigens erg aan te raden) interview op RTL Z wordt aangekaart.

Wat betekent dit alles nu voor mensen die geld hebben 'geleend' (een zichtrekening is eigenlijk ook een lening, aangezien de bank dat niet netjes in zijn kluis laat zitten) aan de bank? Het lijkt me dat het ofwel heel snel fout zal gaan—banken gaan failliet en mensen krijgen hun geld niet terug**—ofwel, en waarschijnlijker, zal het langzamer gaan, zullen de centrale banken doorgaan met nieuw geld bijmaken en zal de waarde van ons geld steeds meer zakken. Moraal van het verhaal lijkt me dus om je kapitaal vooral niet te beleggen in papiergeld. (Misschien zijn hier mensen met goede ideeën over wat je er dan wel best mee kan doen.)

Hoe het ook zij, het is duidelijk dat we bijzonder ongewone tijden tegemoet gaan. Als Alan Greenspan, één van de beroemdste financiële experts ter wereld en bijna twintig jaar lang voorzitter van de Amerikaanse centrale bank, zegt: "this is by far the worst economic crisis I have seen in my career. . . . Let's recognize that this is a once-in-a-half-century, probably once-in-a-century type of event.", dan is er waarschijnlijk iets aan de hand...

Tuur Demeester,

bestuurslid van het Murray Rothbard Instituut


*oorspronkelijk een persoonlijk email, op vraag herwerkt voor online publicatie.
**Het is wel zo dat spaarrekeningen onder de 20.000 euro verzekerd zijn door "het beschermingsfonds voor deposito's en financiële instrumenten'. Deze instelling zou over een fonds van € 765 mijoen euro beschikken, wat betekent dat daarmee tot 38250 vergoedingen van 20.000 euro zouden kunnen worden uitgekeerd.