Rechtzetting over de bevrijding van de slaven

 

 

De Tweede Wereldoorlog en de poging om die te voorkomen met het verdrag van München worden regelmatig gebruikt als rechtvaardiging om oorlogen te beginnen. Madeleine Albright, zelf afkomstig uit Tsjechië, dat na München als eerste gebied door nazi-Duitsland ingelijfd werd, haalde deze geschiedenis er voortdurend bij om de Amerikaanse interventies in Joegoslavië en Irak te verantwoorden. Je hoeft een Saddam Hoessein of een Slobodan Milosevic maar “de nieuwe Adolf Hitler” te noemen om een oorlog tegen hen te mogen beginnen. Tegenstanders van die oorlog beschuldig je gewoon van “de geest van München”. Eindigde de Eerste Wereldoorlog met een opflakkering van pacifisme (“Nooit meer oorlog”), uit de Tweede Wereldoorlog trok men de omgekeerde les: “Nooit meer vrede ten koste van ernstige vrijheidsschendingen.” Althans wanneer een gewapend ingrijpen haalbaar en winstgevend leek, want Jozef Stalin of Pol Pot zijn er nooit door verontrust.

 

 

Nationalisme

 

Er is nog een historisch conflict dat als een goede en noodzakelijke oorlog bejubeld wordt: de Amerikaanse Burgeroorlog van 1861-65. Daarin dwongen de Noordelijke Staten de afgescheurde Zuidelijke Staten terug in de Unie, en schafte president Abraham Lincoln de negerslavernij af. De "emancipator of the slaves" is daarom tegenwoordig erg geliefd, zie bijvoorbeeld het lied “Abie baby” uit de rock-opera Hair. Hij is inmiddels één van de iconen van het Bestel geworden, en dat wettigt een skeptische nadere blik.

 

Het doel van Lincoln’s Burgeroorlog was alvast niet de door velen gewenste afschaffing van de slavernij, wel het herstellen van de politieke eenheid van de Verenigde Staten. Het was immers het hoogtij van het nationalisme. In 1776 waren die VS onafhankelijk geworden (overigens elke staat op zich), maar niet als belichaming van een lang onderdrukte aparte natie, wel als Engelsen die zich tegenover de mede-Engelsen in het moederland gediscrimineerd voelden. Toch bezong hij die onafhankelijkheid in nationalistische termen. Tegen de grondwet in, ontzegde hij de Zuidelijke Staten het recht om uit de Unie te treden, het recht dat de oorspronkelijke 13 staten in 1776 tegenover het moederland hadden uitgeoefend.

 

De nationalistische uitbouw van een nieuwe grootmacht was Lincoln wel een oorlogje waard, naar het model van de eerdere veroveringsoorlog tegen Mexico. Bovendien slaagde hij erin, het eerste schot door de Zuidelijken te laten lossen, namelijk nadat hij weigerde om de legerbasis Fort Sumter, die niet langer binnen zijn Unie lag, te ontruimen. Nochtans hebben verdedigers van Lincoln ongelijk als zij beweren dat “de anderen begonnen zijn” en Lincoln tot de oorlog gedwongen was. Ten eerste schiep hij de casus belli door de soevereiniteit van de Zuidelijke Staten te miskennen, en ten tweede was hij al voor Fort Sumter vastbesloten om hen binnen de Unie te houden, goedschiks of kwaadschiks. Over de slavernij wilde hij het desnoods op een akkoordje gooien met de afscheurende slavenstaten, mits die maar in de Unie bleven of er opnieuw toe zouden toetreden. De afschaffing van de slavernij werd door hem wel gewenst, maar was binnen de oorlog slechts een strategische zet, en betrof aanvankelijk alleen de afgescheurde staten.

 

 

Abolitionisme

 

Een oorlog was voor die afschaffing niet nodig. In de koloniale rijken was de slavernij al afgeschaft, te beginnen bij het Deense, nog in de 18^de eeuw. Het Franse maakte een valse start door onder de Revolutionairen de slavernij af te schaffen, maar ze onder Napoleon tijdelijk weer in te voeren. Het abolitionistische getij werd echter onstuitbaar wanneer het Britse rijk, onder impuls van William Wilberforce, eerst de slavenhandel en vervolgens de slavernij zelf verbood.

 

Wilberforce is de échte “emancipator of the slaves”, en riep daarvoor een eigentijdse lezing van een vaag-christelijk mensbeeld in. Tegenstanders daarbij waren de meeste slaveneigenaars, die zich op de overduidelijke letter van de Bijbel (zowel Oud als Nieuw Testament) beriepen; en minder bekend, ook een aantal gezantschappen van West-Afrikaanse stammen die zich van hun belangrijkste inkomstenbron beroofd zagen. Want slavenhalen was niet: vrije mensen vangen (zoals het in Alex Haley’s roman Roots voorgesteld wordt), wat voor kleine groepen Arabieren en later ook Europeanen in onbekend terrein te midden van een enorme inheemse meerderheid ondoenbaar geweest zou zijn; wel slaven kopen van inheemse stamhoofden die het vuile karwei van slaafneming al opgeknapt hadden. Slavernij maakte de Europeanen allerminst tot uitzondering; haar vrijwillige afschaffing wel.

 

Ook buiten de kolonies deemsterde de slavernij snel weg. Zelfs het Mogol- en Ottomaanse rijk zouden ze onder Britse druk afschaffen. Rusland maakte onder invloed van het abolitionisme een einde aan de lijfeigenschap. Slavernij bestond in 1861 praktisch alleen nog in Brazilië en de Afrikaans-Arabische zone. Daar zou onder meer Léopold II ze weldra afschaffen, en er net als Lincoln een oorlog voor over hebben (que vive l'émancipateur des esclaves!). Ook in de Zuidelijke Staten was ze, net als in Brazilië, gedoemd om op korte termijn te verdwijnen.

 

 

Verheerlijking

 

Maar, zeggen de verheerlijkers van Lincoln dan, je zou de slaven niet in de ogen durven kijken als je hen tot nog eens tien of twintig jaar slavernij zou veroordelen, in plaats van hen via een oorlog onmiddellijk te bevrijden. Echt? Leven naast en met totalitaire staten werd toch ook een hele Koude Oorlog lang volgehouden. En zouden die verheerlijkers dan de nabestaanden van de talloze dodelijke slachtoffers van de burgeroorlog (een 750.000 mensen, 2% van de Amerikaanse bevolking) in de ogen durven kijken, wetend dat hun dood eigenlijk onnodig was?    

 

Een ander argument pro Lincoln is al evenzeer een projectie van latere bekommernissen op de tijd van de Burgeroorlog: als de VS geen supermacht geworden waren, wie had dan de Kaiser moeten verslaan, en Hitler? Met zulke “wat als?”-scenario’s kom je niet ver, maar goed. In dat geval hadden de Europese grootmachten, zodra zij oorlogsmoe werden, wel een vredesverdrag gesloten. Bovendien zou dat evenwichtiger geweest zijn dan de “Vrede” van Versailles, die zelf de hoofdoorzaak van het nationaal-socialistisch revanchisme werd. Dus ach, ook dan zou het leven verder gegaan zijn. Met een gefragmenteerde ruimte in Noord-Amerika valt evengoed te leven als met een grootmacht die zichzelf als “the necessary nation” bewierookt. Voor nationalisten is dat jammer, maar zelf vind ik het best kunnen.

 

De toejuichingen voor Lincoln zijn dan ook misplaatst. Men kan evengoed Lyndon Johnson toejuichen, die in Viëtnam voor een als nobel opgevatte zaak ging vechten, namelijk het redden van miljoenen Viëtnamezen uit de klauwen van de totalitair-communistische “slavernij”. Of George Bush, die de dictator en massamoordenaar Saddam Hoessein ging onttronen, de vermeende "liberator of the oppressed Iraqi's". Of Nicolas Sarkozy en Barack Obama, die de Libiërs zogezegd gingen beschermen tegen de dictator Moammar al-Qadhafi. In elk van deze gevallen, inbegrepen de Burgeroorlog, was oorlog niet de beste oplossing. Give peace a chance!

 

 

Manyiema

Een toemaatje. Belgen zullen wellicht geïntrigeerd zijn door de vermelding, in deze context, van Léopold II. Als Vlaamsvoelend republikein heb ik vooral leedvermaak om de wereldwijd zeer slechte reputatie van de grootste der Belgische vorsten. Maar omdat ik ooit ook getraind ben in de historische methode, frons ik wel de wenkbrauwen bij de “genocide” waarvan hij beticht wordt, met “meer dan 10 miljoen doden”. Deze algemeen aanvaarde doch verregaand fantaisistische cijfers zijn tienvoudig overdreven en komen uit de Britse propaganda, die zelf voortkwam uit de Britse begeerte naar de enorme grondstofvoorraden die in Kongo gevonden waren. Bovendien was Léopold niet zo gek, de arbeidskrachten die hij nodig had om die grondstoffen te ontginnen, te gaan uitroeien. Dus, genocidair? Nee, maar feitelijk wel massadoder als “zijdelingse schade” van zijn geforceerde exploitatie, te vergelijken met Mao Zedong’s veel grotere dodentol bij de Grote Sprong Voorwaarts.

 

Bij Lincoln was het doden een stuk moedwilliger. Maar goed, wat ook zijn beweegredenen waren, het resultaat was dat hij terloops ook de slaven in de Zuidelijke Staten bevrijdde. Iets analoogs gold echter ook voor Léopold II. Hij was van meet af verplicht, door de afspraken met abolitionisten bij de toekenning van de Vrijstaat aan hem, om de slavernij af te schaffen. En zo geschiedde: behalve een verklaring op papier liet hij zijn legertje een veldtocht tegen de Arabische slavendrijvers beginnen, die met de overwinning bekroond werd (Manyiema 1894). Kortom: net als Lincoln heeft hij een bloedig palmares gecombineerd met de afschaffing van de slavernij. Beiden zijn echt geen figuren voor de zwart/wit-moraalsprookjes die tegenwoordig rond hen geweven worden.