Gandhi en Mandela

 

Nu Nelson Mandela het toneel verlaat, maken we de balans op van zijn rol in de geschiedenis. Zijn naam zal verbonden blijven met twee belangrijke ommezwaaien: de bekering van het geweldloze African National Congress (ANC) tot de gewapende strijd in 1961, en de geweldloze overgang van Zuid-Afrika van een blank minderheidsbewind naar een niet-raciaal meerderheidsbewind in 1994. De laatste leidt tot de veelgehoorde vergelijking van Mandela met Mahatma Gandhi, de eerste was echter een bewuste breuk met een beleid dat door diezelfde Gandhi geïnspireerd was.

Toen het ANC in 1912 opgericht werd (toen nog als Native National Congress), woonde Gandhi in Zuid-Afrika en leidde er met een zeker succes de geweldloze strijd van de Indiase gemeenschap voor gelijkere rechten met de Europeanen. Let wel: Gandhi werkte niet voor de kleurlingen of zwarten, en vond het een groot onrecht dat de noeste Indiërs op gelijke voet behandeld werden met de “indolente” en “naakte” zwarten. Hij stelde niet de ongelijkheid tussen blank en zwart in vraag, wel de klassering van de Indiërs als zwart in plaats van als blank. Desalniettemin nam het ANC in het begin de geweldloze strategie van Gandhi over.

Later in India zou hij de strijd leiden voor een zeer ambitieus doel, namelijk het zelfbestuur en tenslotte de onafhankelijkheid van Engelands grootste kolonie. Dat was meer dan de Engelsen hem gunden, en in weerwil van de gebruikelijke mythevorming heeft Gandhi’s massabeweging maar weinig bijgedragen aan de uiteindelijke dekolonisering. Zoals Clement Attlee, premier ten tijde van India’s onafhankelijkheid, later getuigde, was Gandhi’s belang in de beslissing om India los te laten, “minimaal”. In Zuid-Afrika daarentegen ging het maar om het statuut van de kleine Indiase minderheid, zonder veel gevolgen voor het Britse bestuur. Bijvoorbeeld, de overijverige beslissing om alleen christelijke huwelijken te erkennen was een grote bron van ergernis voor de Indiërs maar zonder veel belang voor het koloniale bewind: ze kon dus op Gandhi’s aandringen gemakkelijk teruggedraaid worden.   

De strijd voor de rechten van de Indiërs werd geweldloos gevoerd. De Mahatma (“grote ziel”) wilde de strijd voor een nobele zaak niet met het gebruik van zondige middelen bezoedelen. Nochtans was hij niet geheel geweldloos: hij nam als vrijwillig brancardier deel aan de Boerenoorlog (1899-1902) en de Tweede Zoeloe-oorlog (1906) en recruteerde onder Indiërs voor deelname aan de Eerste Wereldoorlog. Zijn wat naïeve berekening was dat hij in ruil voor zijn loyale medewerking aan de oorlogvoering politieke toegevingen van de Britten zou loskrijgen.

Ook bij Mandela zien we die combinatie van gewapende strijd en geweldloze politieke verwezenlijkingen. In 1961 stelde het ANC vast dat de vreedzame strijd slechts achteruitgang opgeleverd had: de zwarten waren er in het zelfbesturende Zuid-Afrika nog slechter aan toe dan onder Brits koloniaal bewind. Een gandhiaanse analyse zou luiden dat het ANC de methode van het geweldloos protest onvoldoende beheerste, maar het is begrijpelijk dat het ANC deze methode als mislukt beschouwde.

Onder impuls van jongere leiders als Nelson Mandela richtte de organisatie dus een gewapende vleugel op: de Umkhonto we Sizwe, “Speer van de Natie”. Het is niet overdreven om het beleid van het ANC en van Mandela  in de volgende jaren als “terroristisch” te bestempelen. Toen Mandela gevangen gezet werd, was hij in het bezit van een grote hoeveelheid wapens en explosieven. Zopas nog heeft de Vlaamse Hélène Passtoors toegegeven dat zij in 1983 medeplichtig was aan een ANC-aanslag met 19 dodelijke slachtoffers en een 200 gewonden.

Naarmate de herinnering aan dit gezicht van het ANC wegsterft, hebben wij meer aandacht voor de Mandela van 1994 en volgende jaren. Terwijl de gewapende strijd bloedig maar militair gezien vruchteloos was, bereikte het ANC veel meer op een ander front: de mobilisatie van de internationale publieke opinie tegen het Apartheidsbewind. Deze noopte de blanke regering tot onderhandelingen met de vrijgelaten Mandela, die nu een veel verzoeningsgezinder opstelling vertoonde. Het is in grote mate aan hem te danken dat de overdracht van de macht vreedzaam is verlopen. Later zou er toch een golf van geweld tegen de blanken komen, met de frequente plaasmoorde, maar toen had Mandela zich al uit de politiek teruggetrokken.

Net als Gandhi verdient hij een genuanceerde beoordeling. Beiden blijven in de herinnering geassocieerd met een geweldloze machtsoverdracht, maar hebben bij nader toezien ook hun aandeel in de gewapende strijd gehad.

(verder ongepubliceerd, 16 juli 2013)