Scheiding van kerk en staat

Moet de staat de kerken financieren? Het is geen vraag die bij de levensbeschouwelijke meerderheid in Vlaanderen, de ex-katholieken, heftige hartstochten losweekt. Het huidige stelsel van kerkfabrieken en bezoldiging van priesters door de staat is historisch gegroeid en veroorzaakt geen in het oog springende problemen die dringend om een ingreep vragen, zo vindt de pragmatisch-conservatieve doorsnee-Vlaming. Het zijn alleen liberale en linkse papenvreters van de oude stempel die er echt een prioriteit van maken, de financiële scheiding van kerk en staat te eisen. Eén van die donkerblauwe liberalen heeft ooit de VLD vaarwel gezegd en zich bij het VB aangesloten, waarvoor ze nu in de senaat zetelt: schoonheidskoningin Anke Vandermeersch.



De overstap van VLD naar VB bracht wel een verandering van politieke cultuur met zich. Op de VLD-lijst beloofde de Miss België 1991 nog dat ze, indien verkozen, voor de camera uit de kleren zou gaan, maar dat feest ging niet door toen ze voor het VB haar volk ging vertegenwoordigen. Op één punt is ze nochtans een echte partijganger van Karel De Gucht gebleven.

Vanuit het niets verscheen op 8-8 van haar hand de column “Schaf kerkfinanciering af!” Senator Vandermeersch neemt van de CD&-V-, NVA- en VB-parlementsleden die na de recente kerkschandalen “de geestelijken van dit land een hart onder de riem [willen] steken d.m.v. een dankbetuiging in de Mariahal te Scherpenheuvel”. Zij vindt dat een impliciete “miskenning van [de] slachtoffers” van “zowel kindermisbruik als schuldig hulpverzuim door geestelijken”.

Vooral echter vindt zij die actie een zoveelste inbreuk op de “zogenaamde scheiding van kerk en staat in dit land”. Vandaar is het maar een kleine stap naar de kwestie van “de erkenning en financiering door de staat van de katholieke godsdienst”. Niet meer te rechtvaardigen, want “het aantal kerkgangers daalt gestaag, maar niet de financiering van de Kerk”. Zoals welbekend dateert die uit de tijd van de Franse bezetting, namelijk “als compensatie voor de nationalisering van de kerkgoederen”, maar inmiddels is het een “graaipotcultuur” geworden. De overheid zal haar schuld aan de kerk in twee eeuwen wel afbetaald hebben. Al is ze historisch begrijpelijk, vandaag “is de verdere erkenning en financiering van deze en andere godsdiensten zoals de islam een historische vergissing en een ondermijning van de al niet perfecte scheiding van Kerk en Staat”.

Daar vangen we een glimp op van dé reden waarom wel meer mensen die het goed menen met de Europese beschaving, recent op een radicale scheiding van kerk en staat zijn gaan aandringen: we gaan toch de islam niet financieren zeker? En vanuit het gelijkheidsbeginsel moeten we dan de geldkraan dichtdraaien voor alle religies en de institutionele faciliteiten voor religie in het algemeen beëindigen. Een vijftal jaar geleden dachten ondermeer Ayaan Hirsi Ali en Paul Cliteur in die richting: een soort staatsatheïsme met afschaffing van het confessionele onderwijs.

Merk echter op dat beide genoemde islamcritici en verklaarde atheïsten de jongste tijd veel milder geworden zijn in hun oordeel over het christendom, en dat in hun ogen een alarm jegens de islam niet automatisch ook voor andere religies moet gelden. Dienovereenkomstig hoor ik hen ook niet meer pleiten voor zo’n totale uitsluiting van religie uit het openbaar leven. Wel echter Anke: “Hoog tijd dus dat er een einde gesteld wordt aan de financiering van de bedienaren van erediensten in het algemeen.”

Het VB is een huis met meerdere levensbeschouwelijke kamers. Er zijn daar, zoals in de bredere Vlaamse samenleving, nogal wat mensen die een broertje dood hebben aan godsdienst en de Kerk, deels door de welbekende ontkerkelijking, deels omdat het nationalistisch vechtersmilieu genre Filip Dewinter temperamenteel weinig opheeft met wijwater en psalmen, deels ook door wrok teruggaand tot de repressietijd toen de Belgische Kerk haar Oostfronters deerlijk in de steek liet. Dan heb je de zogenaamde nieuwheidenen, een strekking waarvan je ook bij de N-VA aanhangers vindt, in een andere variant ook bij Groen! en SP.a, maar die in het VB enkele topfiguren telt: Wim Verreyken, Francis Van den Eynde, Peter Logghe, Hagen Goyvaerts.

Uit die twee antikerkelijke hoeken van het VB had men nog nooit een eis tot drooglegging van de kerk vernomen. Ook ex-katholieken begrijpen dat Vlaanderen niet volledig is zonder zijn abdijen en kathedralen. Bovendien hebben de levensbeschouwelijke fracties binnen het VB altijd de godsvrede (c’est le cas de le dire) in acht genomen. Bijvoorbeeld, een echt breekpunt had de vrijgeving van de euthanasie kunnen zijn. Het verbod op de “vrije” of “Romeinse” dood komt voort uit de christelijke stelling dat de mens niet autonoom is en de beslissing over zijn levenseinde aan God moet overlaten. Het VB heeft eensgezind voor de handhaving van dat verbod gestemd, terwijl sommige partijtenoren er zonder twijfel tegen waren. Dat komt mede doordat het geen concreet belang had, de VB-stemmen waren toch niet doorslaggevend; maar vooral door de zorg om de partij als instrument van de Vlaamse strijd geen schade toe te brengen. Eerst Vlaanderen onafhankelijk en van vreemde smetten vrij, daarna kunnen we de ethische kwesties uitvechten.

Dan heb je de VB-katholieken, de sociologische gewoontekatholieken zoals een Gerolf Annemans, maar ook een belangrijke (en, naar mijn indruk, groeiende) militante strekking. Hier denkt men meteen aan Alexandra Colen, maar er zijn nieuwe gezichten, zoals Tanguy Veys. Merkwaardig genoeg is het juist in deze hoek dat de stellingname van Anke Vandermeersch over de kerkfinanciering actieve steun zou kunnen krijgen, onder zekere voorwaarden. Militante christenen inspireren zich vooral op voorbeelden in de VS, waar de scheiding van kerk en staat strikt is, niet om de staat tegen de godsdienst maar om de godsdienst tegen de staat te beschermen. (Zo was kardinaal Danneels allicht nooit zo’n marionet van de Coburgs geworden als hij niet uit hun hand gegeten had.)

Daarom heeft Alexandra Colen eens gepleit tegen het burgerlijk huwelijk: voltrek een kerkelijk huwelijk en blijf voor de wet gewoon samenwonend. Er zijn genoeg landen waar het kerkelijk huwelijk door een bedienaar van een erkende religie meteen als wettelijk huwelijk geldt. Het is alleen in antiklerikale staten als Frankrijk en zijn klein broertje België dat de staat kerkelijke huwelijken niet erkent. Welnu, omgekeerd hoeven religieuze burgers ook het wettelijk huwelijk niet te erkennen.

Laat, in die filosofie, de kerken dus inderdaad maar zelfbedruipend worden en leven van de private giften van hun leden. Om dat in zijn context te plaatsen, moet men er wel bij zeggen dat private weldoenerij in de VS veel meer traditie heeft dan hier. Rijkaards financieren er bij leven of per testament cultuur en wetenschap, onderwijs en liefdadigheid, denk aan de Rockefeller Foundation, de Carnegie Endowment, of Bill Gates’ studiebeurzenprogramma. In België zou het geld dat die magnaten met hun bewezen visie en vaardigheden in hun eigen (weldoende en werkverschaffende) projecten gestopt hebben, natuurlijk door de fiscus weggegrist geweest zijn.

Anke Vandermeersch wil haar landgenoten zover krijgen, hun zielzorgers en gebedshuizen zelf te financieren in plaats van dit door de staat te laten doen. Daar valt veel voor te zeggen, maar om dat realistisch te maken, zou ze best haar liberale achtergrond en haar expertise als fiscaal jurist aanspreken om een revolutie in de hele geldhuishouding van dit land uit te denken.