Pleidooi voor een duurzame pensioenhervorming (Paul Vreymans)

De politieke partijen hebben hun voorstellen geformuleerd over de aanstaande pensioenhervorming. Die gaan van vermogensbelasting (SP.a) over duurdere dienstencheques, langer werken (CD&V), tot een 45 jarige loopbaan voor iedereen (LDD). Die plannen wekken de illusie dat de pensioencrisis nog met nieuwe belastingen of wat meet vlijt kan worden opgelost. Geen van de voorstellen bevat ook maar een aanzet tot sanering van de pensioenschuld die nochtans de welvaart van toekomende generaties blijvend hypothekeert. Ook Daerden’s Groenboek houdt andermaal de absolute omvang van die pensioenschuld angstvallig verborgen achter gecijfer met de toename van de schuld over volgende generaties.

Nochtans benadrukt de ECB in haar Bulletin van January 2010 dat verhoging van de productiviteit niet kan volstaan om de financieringstekorten en het onrecht tussen generaties te herstellen. De ECB benadrukt dat ook fiscale consolidatie én structurele hervormingen onontbeerlijk zijn en dringt aan op uitvoering van de drieledige strategie overeengekomen op de Europese Raad van Stockholm in 2001. Eerder al had de ECB in haar “Workshop on Pensions” en de EU in haar “2009 Ageing Report” gewaarschuwd dat de verdisconteerde waarden van toekomstige primaire saldi enorme duurzaamheidtekorten vertoont in zowat alle EU landen en dat toekomstige ontvangsten veel te klein zijn om de lopende schuld te honoreren.

Volgens de ECB vertegenwoordigen de pensioenverplichtingen in Euroland ongeveer 330% van het BBP of 490% van het beschikbaar inkomen. Volgens die laatste en relevante maatstaf voor de duurzame financierbaarheid scoort België met een gecombineerde staatsschuld en pensioenverplichtingen van 778% van ons beschikbaar inkomen beduidend slechter dan Portugal, Ierland, Spanje en zelfs Griekenland (590%), dat nu al in acute financieringsproblemen is verzeild.

Financierbaarheid

Dit jaar al dreigen ook in België acute financieringsproblemen. Om haar lopende uitgaven te dekken en de kortlopende leningen te herfinancieren moet de Belgische schatkist in 2010 een record bedrag van 89 miljard euro lenen. Dat is een kwart van ons BBP of de helft van het beschikbaar inkomen. Ook dit jaar zullen buitenlandse financiers die nu al 56 procent van onze staatsobligaties in handen hebben weer ruim moeten bijspringen. Het gevaar is reëel dat financiële markten een hogere risicopremie eisen of niet langer genoegen nemen met de huidige historisch lage rente en de rentesneeuwbal weer aan het rollen gaat.

Knutselen aan modaliteiten

Ons sociaal stelsel is grotendeels gebaseerd op krediet en heeft nu duidelijk de limieten van de financierbaarheid bereikt. Dit sociaal stelsel dateert nog uit tijden van hoogconjunctuur toen onze economie nauwelijks buitenlandse concurrentie hoefde te vrezen. Beleidsmakers hebben toen onder de foute premissen van eeuwig groeiende bevolking en altijd stijgende welvaart, structuren en pensioenaanspraken in het leven geroepen zonder de nodige reserves aan te leggen. De huidige generatie politici heeft die historische dwaling niet alleen bestendigd, maar uitgebreid tot buitensporige privileges die sociale rechtvaardiging missen. Daarbij heeft het onderonsje tussen sociale partners de lasten stelselmatig afgewenteld op partijen wiens belangen in het overleg niet waren vertegenwoordigd en daarbij zijn legitimiteit in generatieoverschrijdende vraagstukken ver overschreden.

Het is een illusie te denken dat we dit “Rijnlandmodel” in zijn huidige vorm kunnen handhaven. Voorstellen zonder voorafgaande sanering van de oplopende schuld kunnen de pensioencrisis onmogelijk oplossen. Het ideologisch geïnspireerde SP.a voorstel voor een vermogensbelasting is zelfs naïef en populistisch omdat het erop neerkomt lopende uitgaven te financieren met vermogen. Zo’n formule is nog best te vergelijken met het opstoken van de meubels om het huis nog enkele dagen warm te houden. In de wetenschap dat zelfs de totale confiscatie van al ons onroerend vermogen niet zou volstaan om de staatsschulden te delgen is een vermogensbelasting de kortste weg naar het bankroet.

Gelukkig beseffen andere partijen wel dat België het punt op de Laffercurve waar belastingsverhoging leidt tot lagere ontvangsten al lang heeft overschreden en dat onze buitensporige belastingsdruk geen enkele marge laat aan de inkomstenzijde. Hun voorstellen tot langer werken of een 45 jarige loopbaan kunnen weliswaar helpen, maar schuiven het financieringsprobleem van de bestaande pensioensschuld hoogstens een paar jaar voor zich uit. Langer te werken om bestaande privileges en parasitaire structuren in stand te houden stuit bovendien op toenemende maatschappelijk weerstand.

De oplossing moet worden gezocht in structurele hervormingen die de zware onevenwichten van ons sociaal stelsel wegwerken: de buitensporige bureaucratische kost, sommige asociale verschillen en te gulle statuten, de consolidatie van de bestaande schuld en vooral de geleidelijke afbouw het financiëel onhoudbare omslagstelsel.

Repartitie versus kapitalisatie

In het omslagstelsel van de eerste pensioenpeiler worden lopende pensioenen betaald uit heffingen op de lopende loonmassa en in toenemende mate met algemene fiscale ontvangsten. Die middelen worden hoofdzakelijk opgebracht door de actieven. Repartitiestelsels houden daarmee een onbillijke en oneconomische transfer in tussen generaties. In een kapitalisatiesysteem daarentegen spaart elke generatie haar voor haar eigen pensioen.

De keuze voor kapitalisatie is niet alleen een kwestie van rechtvaardigheid tussen generaties. Het wezenlijke verschil ligt in de creatie en meerwaarde nodig om het systeem te financieren. In een kapitalisatiestelsel genereert het gespaarde vermogen zelf de meerwaarde nodig om pensioenen te bekostigen omdat de spaarmiddelen via de financiële markten worden geïnvesteerd in meerwaarde- en arbeid genererende bedrijven.

Een omslagstelsel kent geen kapitaalvorming en genereert noch tewerkstelling noch meerwaarde. Net als een piramidespel is het aangewezen op lopende inkomsten om lopende uitgaven te betalen. En net als een piramidespel slechts houdbaar is zolang naïevelingen toetreden is een repartitiestelsel slechts houdbaar zo lang de bevolking snel toeneemt en zolang de nieuwkomers het allemaal nog kunnen ophoesten (of daartoe bereid zijn). De inkomsten uit de lopende fiscaliteit zijn bovendien gevoelig voor demografische veranderingen, werkeloosheid, conjunctuur, dalende welvaart, stijgende rente of eenmalige tegenvallers en maken het staatsbudget wisselvallig. In de praktijk moeten we tekorten steeds weer met rentedragende leningen financieren. Dat is op termijn onhoudbaar.

Beschaving en rechtvaardigheid

"Progressieve" kringen rechtvaardigen het repartitiestelsel als "solidariteit tussen generaties". In realiteit komt dit omslagstelsel neer op een door de overheid opgelegd systeem van uitbuiting van kinderen door hun ouders. Met vrijwilligheid, edelmoedigheid, wederkerigheid, samenhorigheid of intergenerationele rechtvaardigheid heeft dit systeem niets te maken. Zulke uitbuiting is kenmerkend voor primitieve beschavingen, maar is een moderne samenleving onwaardig. In onze vergrijzende samenleving nemen de transfers van het slinkend aantal actieven naar de groeiende generatie gepensioneerden dergelijke proporties aan, dat het maatschappelijk draagvlak wegkwijnt en de verstandhouding tussen generaties in het gedrang komt.

Maar ook de enorme pensioenverschillen en buitensporige privileges zoals het recht op volledig pensioen op 60 jaar na een vijfjarige ambtenarenloopbaan zijn niet langer verdedigbaar. Het gemiddeld pensioen van een vrouwelijk zelfstandige bedraagt nog nauwelijks 9% van dat van een mannelijk ambtenaar. Ambtenarenpensioenen zijn nu al dubbel zo hoog als die van werknemers in de privésector en de individuele pensioenen verschillen nog meer. Die historische scheefgroei is niet langer financierbaar noch sociaal of moreel verdedigbaar. Pensioenen die het modaal loon van de betalende actieven overtreffen horen niet thuis in een armlastig pensioenstelsel dat de naam solidair of sociaal wil voeren.

Bureaucratische kost

Onze (para)fiscale druk behoort nu al decennia tot de hoogste ter wereld. Toch zijn onze pensioenen naar internationale normen bedroevend laag: gemiddeld slecht 40% van het loon tijdens de actieve loopbaan. België scoort daarmee nauwelijks beter dan ontwikkelingslanden. In Nederland, Spanje, en Luxemburg bedragen de vervangingsratio’s meer dan het dubbele.

Oorzaak van die povere verhouding tussen bijdragen en uitkeringen is de buitensporige kost van onze verpolitiseerde sociale instellingen en administratieve structuren. 7,5% van ons staatsbudget gaat naar ambtenarenpensioenen. Dat is 3 maal zoveel als Nederland, Spanje en Denemarken. Behalve de gulheid van ons ambtenarenstatuut is vooral de erbarmelijke inefficiëntie van het Belgisch staatsapparaat daaraan schuld. Vijf bestuursniveaus voor een land ter grootte van een middelmatige wereldstad zijn er minstens twee te veel. Te veel bestuursniveaus betekent te veel beambten, een te zware belasting voor ons sociaal stelsel en bovendien te veel betutteling over zaken die burgers beter voor zichzelf kunnen regelen. De bureaucratische kost van onze sociale instellingen moet omlaag: de overbodige bestuursniveaus (vooral provincies en intercommunales) en verpolitiseerde sociale instellingen moeten zwaar gesaneerd of afgeschaft.

Consolidatie pensioenschuld

De schuldenberg van ca. 574% BI opgebouwd in de eerste pensioenpeiler rust als een blijvende hypotheek op de economie en de welvaart van komende generaties. Verschillende politieke partijen hebben ervoor gepleit deze eerste peiler nog verder uit te bouwen. De verdere schuldopbouw die daarmee gepaard gaat zou onvermijdelijk de duurzame financiering van toekomstige budgetten ondermijnen en essentiële sociale programma’s en zelfs de goede werking van de staat in het gedrang brengen.

Een Duurzaam financieel beleid gebiedt deze eerste peiler geleidelijk af te bouwen. Minstens een gedeeltelijke consolidatie van de huidige pensioenschuld dringt zich op. Het lijkt billijk dat de generatie die de pensioenverplichtingen heeft laten ontsporen een belangrijk deel van de last van zo’n consolidatie op zich neemt, en jongere generaties worden ontzien. Verschillende formules zijn denkbaar. De verkoop van niet essentiële staatsgoederen en privatiseringen kan evenwel slechts een deel van de middelen leveren. Daarnaast kan men denken aan de uitbetaling van het gedeelte van de pensioenen dat het levensminimum overtreft onder de vorm van (verhandelbare) renteloze obligaties op 30 jaar. Zo’n formule zou in overeenstemming met het eigendomsrecht een belangrijke stap zetten naar het budgettair herstel als ook de essentiële sociale rechten vrijwaren. Op termijn kan het verplichte repartitiestelsel van de eerste peiler zo geleidelijk worden afgebouwd tot de solidaire dimensie van het levensminimum en scheefgegroeide “verworven rechten” en buitensporige privileges geleidelijk worden afgebouwd. Zo’n consolidatie houdt in dat niemand ontbering hoeft te vrezen en dat de incentives tot productieve bijdrage worden hersteld. Daarbij kan het piramidespel van de eerste peiler geleidelijk worden vervangen door het kapitalisatiestelsel in de tweede en vooral door vrijwillige kapitalisatie in de derde peiler. Meteen neemt de burger weer een ruimere bevoegdheid voor zijn eigen bestaan over van de in gebreke gebleven overheid.

Acute Griekse financiële problemen staan in België dichterbij dan velen denken. Willen we de essentie van ons sociaal stelsel vrijwaren dan moeten we ons pensioenstelsel moderniseren aan de omstandigheden van onze geglobaliseerde wereld. Hoe langer die onafwendbare hervormingen worden uitgesteld des te pijnlijker zal de overgang verlopen. De ongefinancierde pensioenverplichtingen blijven immers elke dag oplopen. Als politici blijven weigeren de roofbouw op volgende generaties te stoppen dan zullen financiële markten hen daar sneller dan gedacht toe verplichten.


Noot: Paul Vreymans van WorkForAll.net schreef dit essay naar aanleiding van de recente jongerenactie "Sociale Onzekerheid".