Geen elan, geen waarden, geen Europa, maar wel een colloquium

In het exquisite decor van de Brusselse Warande en de Leuvense Universiteit hield Pro Flandria (het Vlaamse “netwerk van ondernemers en academici”) op vrijdag 16 april en zaterdag 17 april een colloquium rond “Europese waarden in een nieuw elan”.

Het kan in deze tijd van regeringscrisis (die evolueert naar een regimecrisis) een Byzantijnse discussie lijken, maar dat is het beslist niet: een open debat over normen, waarden en traditie is essentieel in het wordingsproces van een Vlaamse republikeinse entiteit in Europa. Het uitgangspunt van VVB-kopstuk Peter De Roover is in dat opzicht dan ook fundamenteel fout: wij moeten wél een discussie voeren over de morele en politieke grondslagen van een toekomstige Vlaamse natie. Onafhankelijkheid is geen fetisj op zich, maar een proper wit blad dat moet beschreven worden, hetgeen de vorm kan krijgen ivan een constitutioneel charter. En zoals ik in mijn Pro Barnard-vertoog recent nog schreef: het is niet genoeg om te jammeren over de opmars van het islamextremisme,- wij moeten zelf onze rug rechten en gaan voor een nieuw verlichtingsradicalisme.

Gezien het prijskaartje (145 Euro voor de eerste dag incl. diner, 79 Euro voor de tweede incl. receptie) koos ik voor de zaterdagsessie en liet de eerste dag aan mij voorbijgaan. De lezing van wetenschapper Gerard Bodifee (“De nood aan god na de dood van god”) was naar het schijnt schitterend, over de Nederlandse rechtsfilosofen Paul Cliteur en Andreas Kinneging waren de commentaren minder enthousiast. De gematigde liberale humanist Cliteur kennen we als de man die in 2004 een soort intellectuele capitulatie volbracht, toen hij het met zijn islamkritische columns voor bekeken hield wegens teveel tegenwind uit de moslimhoek; de ultraconservatieve Kinneging is dan weer een kopstuk van de Nederlandse Edmund Burke Stichting die zich helemaal heeft ondergedompeld in een christelijk-apocalyptische visie op het verdorven Europa.

Cultuurpessimisme
Cultuurpessimisme, inderdaad: deze toonzetting bleek al uit de programmatekst van voorzitter Gui Celen (“Pro Flandria is diep bekommerd om de neerwaartse spiraal waarin onze westerse beschaving zich momenteel bevindt en om de negatieve gevolgen ervan…”).
Het bekende werk van Oswald Spengler, “Der Untergang des Abendlandes“, uitgegeven in het veelbetekenende jaar 1918, schijnt wel dé inspirerende tekst geweest te zijn van dit colloquium. Waardoor er eigenlijk al direct een domper werd gezet op de baseline “nieuwe leven uit oude bronnen”, en het voor mij soms meer weg heeft van een begrafenis-met-stijl. De “neerwaartse spiraal” waar Celen het over heeft, functioneert namelijk als een self-fulfilling prophecy: hoe meer we zuchten dat onze goede oude Europese cultuur om zeep is, hoe minder impulsen ze krijgt om zich te herpakken en te vernieuwen. Het romantische ondergangsdenken is een negatieve drijfveer om waarden te her-ijken. Men vertrekt teveel van het verleden en het idee dat het alleen maar slechter kan worden. Een vereenzaamde elite vecht dan met de moed der wanhoop tegen de vervlakking, vervreemding, ontaarding, etc.

Naar mijn gevoel geraken we er op die manier niet uit. Veeleer zou het moeten gaan om een Umwertung aller Werte (Friedrich Nietzsche), een gedurfd intellectueel en maatschappelijk avontuur dat aan de boom stevig durft te schudden om de dode takken te laten vallen,- een deconstructie dus van de ruïne, tot op het fundament, om dan steen-voor-steen herop te bouwen. Deels gerecycleerd, deels ook met ander materiaal. Onmisbaar is daarbij een herwaardering van de kritische rede zoals de filosoof Immanuel Kant ze in het 18de eeuwse Verlichtingstijdperk naar voor bracht,- hetgeen een enorme uitbreiding van kritische massa impliceert: dit moet een intellectueel emancipatieproject worden dat méér dan alleen maar de bovenlaag van de samenleving betreft: mensen moeten mondig worden en alles in vraag durven stellen. Politieke structuren (het functioneren van onze huidige parlementaire democratie bijvoorbeeld), het economische systeem (de totale vermarkting en het consumentisme), de huidige mediacultuur, etc. Het onderwijs moet dat kritisch bewustzijn activeren, tot rijping brengen en voeden met kennis: dit is een breed pedagogisch verhaal. De vraag die ik me dan steeds stel is, of de ondernemers en academici in stadskledij die discussie ten gronde wel willen voeren. Het is misschien ook symptomatisch dat vrouwen of jongeren onder de 65 in die tweedaagse nergens op het spreekgestoelte te bekennen waren. Is zo’n mannelijke éminence grise wel representatief voor het intellectueel klimaat anno 2010 in Vlaanderen en Europa?

Maar laten we even de eerste spreker van zaterdag aan het woord, Pascal Bruckner (spreek uit met een Ile-de-France-accent: Pascal Brukneirrrrrrr): “One of the best European philosophers” staat er op de (tamelijk slordig ineen geflanste) Pro Flandria-webstek, en vooral bekend omwille van zijn these dat Europa kapot gaat aan zelfcriticisme en schuldcomplexen. Van dat laatste heeft Bruckner geen last, want hij annuleerde zonder verpinken zijn afspraak met Pro Flandria, toen hij vernam dat deze denktank sympathiseert met Vlaamse racisten die wooncodes uitvinden en terug aanknopen met praktijken uit de Duitse bezetting.

Geen Bruckner dus. Hebben we veel gemist? Ik denk het niet. Deze derderangsintellectueel, die zich in de slipstream van de ‘nouveaux philosophes’ een plaatsje wist te veroveren in het Parijse intellectuele circus, is vooral iemand die afgaat op meningen, geruchten en vooroordelen,- de slechtst denkbare eigenschap voor een kritisch filosoof.

“Een wildgroei van separatistische bewegingen, zoals in België”
Over dan maar naar spreker nr. 2, Roger Scruton, Engels schrijver-filosoof-journalist-organist-operacomponist-zakenman-landschapsarchitect-kippenkweker. Deze duizendpoot zou enige filosofische bedenkingen over Europa ten beste geven, en deed dat zo op zijn eigen manier. Na een genietbare historische inleiding over het ontstaan van de Europese ruimte, begon hij enorme open deuren in te slaan tot onze oren ervan tuitten: Europa lijdt aan een enorm democratisch deficit, wordt door een bureaucratisch soort top-down-regelneverij geobsedeerd, ja dat wisten we al. Vanaf dan ging het licht uit, en was het al Brittain rules the waves wat de klok sloeg. We leerden dat het Engelse rechtssysteem met de common law absoluut superieur is, en een groot democratisch draagvlak creëert,- een samenhorigheidsgevoel en nationale loyauteit die hun gelijke niet kennen. Scruton werd hier bepaald lyrisch: “Engeland heeft, voor ons, het karakter van een geheime gehoorzaamheid, zoals die van de katharen in het middeleeuwse Frankrijk of de sjiitische sektes in het kader van het Ottomaanse Rijk” (ik citeer uit de Nederlandse vertaling van het referaat). Daar sta je dan, als vasteland-Europeaan. We zijn in het verkeerde land geboren!

Wat Roger Scruton er niet bij vertelde, is dat Groot-Brittannië een fameuze nettowinst uit het Europaverhaal overhoudt, en dus veel meer incasseert dan uitgeeft. Het is o.m. met Europees geld dat heel de verouderde mijnindustrie werd afgebouwd. Waarom treden ze gewoon niet uit de EU als die toch niet deugt?Bovendien, in een land waar steekpartijen onder scholieren dagelijkse kost zijn (neen, wellicht niet op zijn boerderij in Wiltshire, maar wel in de Londense suburbs), en de sharia sinds 2008 officieel is ingevoerd, past het niet om zichzelf al te triomfantelijk als een lichtend voorbeeld voor Europa te presenteren. Ik heb de statistieken eens nagekeken: met het hoogste aantal moorden en doodslagen per inwoner is Groot-Brittannië veruit het meest gewelddadige land van de EU, zelfs gewelddadiger dan landen als Zuid-Afrika en de Verenigde Staten. Van een elan gesproken. Ik was dan eigenlijk nog opgelucht dat Scruton ook helemaal niet aandrong op een gemeenschappelijke Europese cultuuridentiteit en vooral de verschillen benadrukte (“We maken een fout bij het zoeken naar meer culturele eenheid dan onze gezamenlijke geschiedenis impliceert”).

Scruton ging nog even door op zijn drive van neokolonialistisch Brits superioriteitsgevoel, toen hij, als neveneffect van de Europese bureaucratie, “een wildgroei van separatistische bewegingen zoals in België” constateerde (hier toch even het originele Engels: “… while the frustrated loyalties of ordinary people will lead to a proliferation of separatist movements, of the kind we are witnessing in Belgium”). “Wildgroei”, “proliferation”, een soort schimmelziekte dus. Als ik het goed begrijp is het Vlaamse onafhankelijkheidsstreven dus “maar” een stammenopstand in een Belgische staat die zich teveel door Europa de wet laat dicteren. Ik dacht dat iedereen toen ging rechtstaan en de man van antwoord zou dienen, maar dat gebeurde niet,- tegenwoordig kan het verstoren van een lezing je trouwens 25.000 Euro kosten. Toch is het vreemd dat er achteraf op Scrutons uitschuiver niet gereplikeerd werd, ook niet door de aanwezige Remi Vermeiren, en zelfs niet door Matthias Storme die naast de spreker zat: beiden zijn nochtans prominente ondertekenaars van het “Manifest voor een zelfstandig Vlaanderen in Europa”. Aan het einde van de namiddag, tijdens het vragenuurtje, zou Roger Scruton ons ook nog meegeven dat België, en a fortiori Vlaanderen, voor de Britten totaal irrelevant is. Wat kwam hij hier dan doen,- zag ik iedereen denken…

Ludo Abicht tapte uit en heel ander, zij het ook al welbekend vaatje, namelijk het mogelijke samenleven van christenen, joden, moslims en vrijzinnigen in het Europa van morgen. Ik ken de zondeboktheorieën van Abicht rond het ontstaan van het antisemitisme; ik geloof niet in zijn multicultureel harmoniemodel, maar heb vooral bewondering voor het feit dat hij als linkse vreemde-eend-in-de-bijt een ander geluid liet horen, in een door conservatieven gedomineerd gezelschap. Meer een acte de présence dus dan een statement. Maar ook bij Abicht miste ik de lading onder de vlag. Europese waarden? Herbronning? Een elan? Ik moest ze met een vergrootglas zoeken. Misschien moet Ludo eindelijk eens werk maken van een vergelijking tussen de Vlaamse beweging en de Palestijnse strijd voor een autonome staat, teneinde die aberrante pro-Israël propaganda, waar rechts-conservatief-katholiek Vlaanderen nog steeds aan vasthangt, eens te doorprikken.

De Nederlandse professor en ex-EU commissaris Frits Bolkestein, kersvers laureaat van de Prijs voor de Vrijheid, ging het volgens de brochure hebben over “De betekenis van Europa in de huidige wereld”, maar las tot de verbazing van velen letterlijk een deel van zijn huldigingsrede af die hij zowat een maand eerder had gegeven n.a.v. de uitreiking van bovenstaande prijs. Frits wist duidelijk niet dat Vlaanderen klein is, en dat altijd dezelfde 50 man elkaar tegenkomt op alle mogelijke evenementen. Ik luisterde dus maar met een half oor naar zijn visie op Europa, het liberalisme, het slappe, “horizontale” christendom (voor een kritische analyse van zijn visie, zie: “De prijs van de Vrijheid: de Bolkestein-paradox”), en legde me vooral toe op het aangenaam vrouwelijk gezelschap aan mijn linkerzijde.

In cauda venenum
Genoeglijk dus kabbelde dit colloquium naar zijn einde, via een gesmaakte improvisatie van Matthias Storme (“Roger Scruton heeft alles gezegd wat ik wilde zeggen, dus heb ik mijn speech weggegooid”), ex-scoutsleider van St. Barbara, maar de aap kwam uit de mouw tijdens het vragenuurtje. Vanuit de op voorhand ingeleverde briefjes (een dom systeem dat alle interactie tussen spreker en publiek uitsluit) rees de vraag waar nu eigenlijk “het elan” lag, in dit colloquium over de teloorgang van het oude Europa. Even werd het stil. Toen de micro onder Frits Bolkesteins neus werd geschoven, luidde het prompt… dat er geen elan wàs. Er is nauwelijks nog iets om voor te gaan, we zijn onze eigen dhimmi’s geworden dankzij het Christelijke verdraagzaamheidsprincipe. Je kon het toen al in Keulen horen donderen, maar Frits voegde daar onverstoorbaar nog aan toe dat men eigenlijk ook helemaal niet kan spreken van Europese waarden, vermits bijvoorbeeld mensenrechten per definitie als universeel gelden, dus ook voor de eskimo’s of de bosjesmannen. Toen ging er toch wel een siddering door de zaal (“Hebben wij hiervoor 224 Euro uitgegeven en twee zonnige lentedagen opgeofferd?”). Geen Europa dus, geen waarden, en geen elan. En ei-zo-na zelfs geen receptie om ons verdriet te verdrinken (door een organisatorisch misverstand was die ruimte afgesloten en was de helft van het publiek al vertrokken).

Besluit: Een symposium met een boeiende uitgangspunt en enkele interessante sprekers (Bodifée, Storme, Abicht), maar het filosofisch-conceptueel kader ontbrak om het geheel een finaliteit te geven. De “oude bronnen” zijn misschien wel definitief opgedroogd. Beddingen moeten verlegd worden, nieuwe bronnen ontdekt. Zaden ontkiemen soms op onverwachtse plekken. Ik miste durf, begeestering, een waarachtig toekomstperspectief. Waardoor het evenement bijwijlen teveel oudemannenpraat uitstraalde en in een anticlimax eindigde. Nogal wat schoonheidsfoutjes (een spreker die drie weken op voorhand al had afgezegd maar niet werd vervangen, een schromelijk karige broodjeslunch, de slotreceptie,…) pasten niet bij een ambitieus evenement als dit.

Een les voor de organisatoren is beslist ook dat men het niet te ver moet gaan zoeken en dat grote namen uit het buitenland, waar ongetwijfeld gepeperde honoraria aan verbonden zijn, kunnen tegenvallen: Bruckner (stuurde zijn kat), Scruton (briljant maar hinderlijk-hautain en naast de kwestie), Cliteur (degelijk maar saai), Bolkestein (opgewarmde kost),- ik zou er eens over nadenken om die heren nog eens uit te nodigen. Speelt hier toch weer niet het Vlaamse underdogcomplex, dat niet vertrouwt in eigen talent om zo’n symposium kwalitatief op te tillen?

Alleszins verdient dit initiatief om verder gezet te worden en, wat mij betreft, opengetrokken naar een breder publiek, met meer media-aandacht ook. Pro Flandria kan, meer dan een besloten elitaire denktank, een overspannend netwerk worden (zoals het in de “opdrachtverklaring” staat) dat beslissende impulsen geeft om de economische slagkracht van Vlaanderen te koppelen aan een cultureel en intellectueel réveil.

Johan Sanctorum