De Prijs van de Vrijheid:de Bolkestein-paradox

Waarom een libertariër over “christelijke waarden” uitweidt

Gisteren had in het Crowne Plaza Hotel te Antwerpen de uitreiking plaats van de Prijs van de Vrijheid, ooit een initiatief van de liberale denktank Pro Civitas, die twee jaar geleden nog Urbain Servranckx alias Urbanus huldigde, met ondergetekende als hulderedenaar. Heden hebben de “klassiek-liberalen” van Cassandra (de aan lager wal geraakte drinktank van LDD), het aloude Nova Civitas, en het tamelijk schimmige Work For All zich verenigd in Libera! Vooral willen zij samen het echte, diepblauwe liberalisme in ere herstellen, als doctrine van het pur sang kapitalisme, zich duidelijk onderscheidend van het warrige linksliberalisme à la Verhofstadt. Lauraat van de avond was Frits Bolkestein, gewezen EU-commissaris voor de interne markt. Europarlementslid Derk Jan Eppink, lid van het LDD-partijbureau, mocht de laudatio uitspreken.

Om kwart na zes, het uur van aanvang volgens de uitnodiging, stonden zowat vijf mensen in de ontvangsthal te drentelen, waaronder uw dienaar. Waarom toch altijd op tijd willen zijn? Dit wordt een flop van jewelste, dacht ik, vergetende dat libertariërs er ook elk een persoonlijk tijdsbesef op nahouden: tegen 19h was iedereen present, zo’n paar honderd man, en kon het feest beginnen. Luk Van der Kelen, commentator van Het Laatste Nieuws, moest de “tafelrede” houden maar had zijn kat gestuurd, wellicht in het besef dat dit gebeuren wat al te sterk een LDD-stempel droeg, met de springerige Boudewijn Bouckaert als bezieler.
De laureaat zelf dan. We kennen Frits Bolkestein uiteraard allemaal als de architect van de Europese dienstenrichtlijn uit 1999 die zijn naam draagt, en die een drastische deregulering van de dienstensector (arbeid, maar ook onderwijs, gezondheidzorg, cultuur…) in de EU aanbeveelt. Links is blijven wijzen op de keerzijde van deze medaille: als het vrije-concurrentie-principe wordt ingevoerd in sectoren zoals onderwijs en gezondheidszorg, dan gaan we naar Amerikaanse toestanden waar je een ziekenhuis gewoon niet meer binnengeraakt zonder geldige betaalkaart: ze laten je gewoon op de stoep creperen. Dat deregulering niet zomaar tot kwaliteitsverbetering leidt, weten ze in Engeland ook, sinds de privatisering van de spoorwegen het aantal dodelijke ongevallen drastisch deed stijgen. En een onderwijssysteem waar de overheid niets in de pap te brokken heeft (en dus bv. ook geen hoofddoekenverbod kan opleggen…), gesponsord door Microsoft, Het Laatste Nieuws en koekjes van Prince,- ik mag er niet aan denken.
Soit, leve de concurrentie dus, in het liberalisme staat het individu centraal, en iedereen moet het maar zien te redden, met zo min mogelijk sociale vangnetten. Take it or leave it, het is een filosofie zoals een ander.
Maar wat bleek nu gisteren tot onze verrassing? Dat die ouwe Frits, door Libera! vooral gelauwerd omwille van die beruchte richtlijn, het vooral had over de superioriteit van onze Christelijke cultuur en de daaraan verbonden waarden zoals… mededogen, verdraagzaamheid, bescheidenheid,- inbegrepen de Christelijke erfzondemoraal en het idee dat we hier op aarde vooral rondlopen om schuld af te betalen. Uit gesprekken achteraf bleek ik niet de enige te zijn die hier een spreidstand ontwaarde bij de hoogbejaarde professor economie. Even haalde hij Nietzsche tevoorschijn, als doodgraver van de Christelijke Sklavenmoral, maar even later kwamen we weer uit op de Bergrede uit het Mattheüs-evangelie, het meest ethische luik van het Nieuw Testament, en vooral opgebouwd rond de noties naastenliefde, onbaatzuchtigheid, het aanbieden van de andere wang…
De consistentie was helemaal zoek, toen Bolkestein ook nog eens het anti-islamverhaal wilde inpassen in de neoliberale premisse, waardoor ineens het idee ontstond dat een gedereguleerde economie moest geleid worden door een ethisch-dirigerende overheid, in naam van een Christelijke leidcultuur… die vooral tolerantie predikt. Men kon op dat moment vele hersenen horen kraken.
Want alle drie afzonderlijk zijn ze perfect consistent: het liberalisme, het christelijk solidarisme, en het anti-islamdiscours à la Wilders. Maar zet ze alledrie samen, en je krijgt een ideologische hutsepot van jewelste, die ik van een helder denker niet verwachtte.
Wie in al haar stupiditeit de Bolkesteinparadox genadeloos ontmaskerde, was Patricia Ceysens, Vlaams parlementslid, ondervoorzitter van de VLD en meter van Kai-Mook, de in de Antwerpse zoo geboren baby-olifant. Hoe meer ze tetterde over het ontsluiten van de markten en de grote voordelen van het vrije ondernemersschap, des te duidelijker werd het spagaat van de laureaat: men kan niet de vrijheid verabsoluteren én een discours van waarden en normen houden. Zowat elke liberale denktank, van het Verhofstadt-vehikel Liberales tot Libera!, probeert een ethische dimensie aan het liberalisme te breien, dikwijls met de filosoof Karl Popper als passé-partout. Maar la Ceysens demonstreerde, in haar ééndimensioneel gekakel, genadeloos dat de totale vermarkting ook de totale nivellering inhoudt, een geïnfantiliseerde wereld als speeltuin-zonder-regels, en dat een universum van de algehele verwisselbaarheid en uitwisselbaarheid op geen enkel ethos kan steunen, behalve op het cynisme, als een expressie van de posthumanistische ontnuchtering.
Vraag blijft dan: was het sublieme maar complexe vertoog van professor Bolkestein een pareltje van cynisme, het motto indachtig dat het vrije verkeer van goederen, diensten en personen ook uitzicht biedt op een postmoderne mix van onsamenhangend ideeëngoed? Of, bespeuren we hier toch een schuldcomplex dat de mercantiel-practische handelsgeest van het vrije gewin moet compenseren, naar calvinistisch model? Of… is dit tenslotte een pijnlijke manifestatie van de hersenverweking die ons allemaal te wachten staat als we oud genoeg worden? Uit respect voor de laureaat mik ik op de tweede mogelijkheid: Frits Bolkestein heeft last van nachtmerries. Zijn economisch model veroorzaakt zoveel menselijke schade,- en dat beseft de professor en ex-EU commissaris heel goed- dat de geproduceerde ongelijkheid de winnaars met een schuldgevoel opzadelt. Daar komen vervolgens de normen-en-waarden te hulp: zelf-restrictieve regels (die uiteraard ook weer overtreden worden, zoals deze van de “tolerantie”) die men zich oplegt zoals een boeteling zichzelf geselt. De bergrede was dus niét zomaar een zijsprongetje: Bolkestein heeft de religie nodig om zijn meritokratisch wereldbeeld in evenwicht te houden. Het kan leiden –hoeft niet- tot een echte persoonsverdubbeling, een Jekyll & Hyde syndroom.
De wanhopige zoektocht naar een ethisch fundament voor de vrije markt brengt mensen dus op ideeën, dat is alvast een pluspunt. De nieuwe denktank zal er zijn handen aan vol hebben. Hoe zat dat trouwens ook weer met het strenge protestantisme en de fameuze Hollandse koopmansgeest? Het Calvinisme (dat hier overigens sterk verwant is met de Joodse levensfilosofie) vertrekt van de onuitwisbare erfzonde, die ons verplicht tot hard werken, waarvan je echter rijk kunt worden en de anderen dus armer, hetgeen het individueel ethisch deficit doet toenemen, quod erat demonstrandum: we willen het goede, maar doen het kwade. Ergo: de mens is zondig, moet hard werken en zijn centen opnieuw investeren in plaats van ze in allerlei levensgeneugten te laten verdampen. Deze vicieuze cirkel is de oplossing van de Bolkesteinparadox. Het is eigenlijk een handig ding, waardoor men zichzelf een enorme vrijheid toeëigent, in het besef dat er achteraf moet betaald worden. Het is een verhaal van gespletenheid, van zondiging en zelfkastijding. Van deregulering én zich onderwerpen aan normen. Van de hoerenloper die ’s zondags met zijn vrouw en kinderen naar Walibi gaat. Van predatorsinstinct versus tristitia post coitu. Kortom: van het rechtsliberalisme dat tegelijk vrijheid opeist en ze weerom inperkt. Ene Bernard Mandeville, peetvader der libertariërs, heeft uit die dubbelheid zelfs een transsubstantietheorie gebrouwen, volgens dewelke individuele, aangeboren ondeugden juist de bron zouden vormen van maatschappelijk welzijn (“private vices, public benefits”). Als je dat gelooft, is het natuurlijk gemakkelijk om de slechterik uit te hangen.
Enfin, ongewild heeft Bolkestein aangetoond hoe moeilijk het begrip vrijheid concreet is in te vullen, zeker als je dan nog eens het vrijemarktprincipe koppelt aan het principe van de vrije meningsuiting. Een gevaarlijke link, die Voltaire al had opgemerkt: als je alle meningen toelaat, zal alleen de sterkste overleven,- deze dus met de meeste macht, hetzij door manifest geweld, hetzij verbaal, door opleiding, sociaal, financiële middelen, mediatiek.
Dat is overigens de oorzaak van de (ook weer door Bolkestein vervloekte) political correctness en het mainstream-denken: de commercialisering van de media hebben niet tot diversiteit geleid maar, integendeel, tot een smakeloze eenheidsworst.
Maar de humor van Eppinck en de vertoning van Ceysens maakten veel goed. Ook de schuimwijn en de hapjes mochten er zijn. Weliswaar à 25 Euro,- wie ook bij het diner wou aanschuiven moest 75 Euro afdokken. Vrijheid heeft zijn prijs. Want voor niets gaat de zon op, daar waren de klassieke liberalen dan weer wél onnoemelijk consequent.



Johan Sanctorum