De Schuldenberg van Oost-Europa en de rol van de centrale banken

Schuldenaren failliet, schuldeisers bankroet?

De overheden van het voormalige Oostblok zitten met een totale schuld van tussen de 1,1 en 1,6 biljoen euro (1100-1600 keer duizend miljoen) aan Europese banken. Van dit totaal moet rond de 300 miljard euro al in 2009 terugbetaald worden. Het is echter maar de vraag of hiervan veel in huis zal komen: volgens de cijfers die onder meer in The Economist werden gepubliceerd zijn de Oost-Europese economieën er bijzonder slecht aan toe. Volgens Christian Science Monitor is de staalexport van Oekraïne—een belangrijke poot van de economie daar—op korte tijd met 50 procent gedaald. De externe schuld van Hongarije bedraagt meer dan 100 miljard dollar. Recentelijk zorgde de economische situatie in Litouwen voor rellen en een aftredende regering. De schuldeisers (bank- en kredietinstellingen) van Oost-Europa bevinden zich volgens de krantenredacties vrijwel overal in Europa. Volgens de Telegraph lopen ook de Belgische banken groot risico.

De eerste gevolgen van het nakende failliet van het Oostblok beginnen zich al af te tekenen: vorige maand pleitte Josef Pröll, de Oostenrijkse minister van financiën, voor een injectie van 150 miljard euro overheidsgeld (d.i. belastinggeld of -schuld) in het Oostblok. Of dat genoeg zal zijn, is de vraag. Immers, nog volgens de Telegraph, hebben Oostenrijkse banken 230 miljard euro uitgeleend aan de regio, goed voor 70 procent van het BBP van Oostenrijk. (Volgens CSM is het 55,3 procent, niettemin een reusachtig bedrag).

De roep om 'iets' te doen

Met een wankelende Oost-Europese economie is de kans dus aanzienlijk dat we binnenkort nieuwe banken krijgen op de rand van het faillissement, waardoor ook meer overheden binnen de eurozone in moeilijkheden komen. Dit zal op haar beurt zorgen voor nog hogere druk op de Europese Centrale bank om banken te redden (door schuldpapieren uit te schrijven aan Europese landen of aan de Unie zelf). Hongarije en Letland hebben al Europese 'noodhulp' gekregen ter waarde van 10 miljard dollar. Donderdag nog werd bekendgemaakt dat de EU overweegt om het noodfonds voor (voornamelijk Oost-)Europese landen te verhogen van 25 naar 50 miljard euro. Voorlopig echter is de kans op een Europese versie van een grootscheeps Paulson-plan echter niet heel groot, omdat het Charter van de ECB expliciet de praktijk van 'quantitative easing' (eufemisme voor geld uit het niets creëren) verbiedt. Aan het begin van de maand nog werd op een EU-top een voorstel om Oost-Europa 240 miljard euro te geven weggestemd.

Toch zijn mensen uit de financiële en politieke wereld, zoals geweten, erg creatief in tijden van crisis—helaas vaak met rampzalige resultaten op de lange termijn. Want het plan Paulson en het plan Obama in Amerika, alsook de 'reddings-' en 'stimulusplannen' in Europa, mogen dan wel even goed bedoeld zijn als Roosevelts New Deal, ze zullen op de lange termijn ook dezelfde gevolgen hebben: het langer en dieper maken van de crisis.

Als onze politici de huidige tendens verderzetten, is de kans groot dat we in de geschiedenisboeken van over een paar decennia dagboekuittreksels zullen lezen zoals deze, van Henry Morgenthau, de schatbewaarder van Franklin Roosevelt:

We have tried spending money. We are spending more than we have ever spent before and it does not work. … We have never made good on our promises. … I say after eight years of this Administration we have just as much unemployment as when we started … and an enormous debt to boot!

De centrale bank als reddende engel... of niet

Slechts weinig economen of commentatoren in het algemeen staan kritisch ten opzichte van het instituut van het centraal bankieren. Maar om te vatten hoe we in deze situatie van onverantwoord lenen en zombie-banken terecht zijn gekomen, is het nogtans essentieel om de sleutelrol van de centrale banken te begrijpen.

Suikeroom van de bankwereld

Centrale bankiers spelen immers een essentiële rol in het 'moderne' financiële systeem door hun rol als 'lender of last resort'. Als banken liquiditeitsproblemen hebben staan centrale bankiers altijd klaar met (uit het niets gecreëerde) leningen voor die banken. Op die manier treden deze 'leners in laatste instantie' op als suikeroom van de banken, door ze altijd opnieuw uit de brand te helpen als die zich in de nesten hebben gewerkt.

Het is dan ook niet verwonderlijk dat banken zich mettertijd meer en meer zijn gaan gedragen als onverantwoordelijke 'fils à papa'. Met de hand van de suikeroom op de schouder konden bankiers jarenlang ongestoord doorgaan met de zeer lucratieve bezigheid van fractionele reservebankieren, wat in essentie neerkomt op het uitlenen of spenderen van fondsen die je in beheer hebt, ervan uitgaande dat de rechtmatige bezitters van die fondsen die niet allemaal tegelijk terug op zullen vragen. Nu het ernaar uitzien dat steeds meer leners hun leningen niet kunnen terugbetalen, en steeds meer spaarders hun geld terug opvragen, komen de banken in grote problemen en wordt de niet aflatende druk op centrale banken om de geldkraan wijder open te draaien alleen maar groter.

Het manipuleren van de rente

Een andere reden om kritisch te staan tegenover het centraal bankieren is dat de centrale banken een absolute controle hebben over het mechanisme waarmee in de economie gerekend word: de rente.

De rente, zoals die sinds jaar en dag door de markt wordt bepaald, weerspiegelt het verschil tussen de waarde van tegenwoordige goederen en de waarde van toekomstige goederen. Een hoge rente betekent traditioneel dat er een relatief hoge vraag naar tegenwoordige goederen (onmiddellijke consumptie) en een relatief laag aanbod van toekomstige goederen (gespaard kapitaal) is in de economie. Een lage rente betekent dan weer, traditioneel, dat er een relatief lage vraag naar tegenwoordige goederen (onmiddellijke consumptie) is, en een relatief hoog aanbod van toekomstige goederen (gespaard kapitaal).

De rente is daarmee een heel belangrijke barometer voor ondernemers: bij een lage marktrente kunnen ze goedkoop lenen, waarmee de markt aan hen communiceert dat er veel kapitaal voorhanden is. Door dit opgespaarde kapitaal te investeren kunnen ze het productieproces verder verfijnen, verbeteren en efficiënter maken, waardoor op termijn de welvaart zal stijgen. Bij een hoge marktrente is het voor de ondernemer minder aantrekkelijk om te lenen, wat betekent dat er relatief weinig kapitaal voorhanden is. Hierdoor zal er in de bedrijfswereld spaarzamer worden omgesprongen met geleend kapitaal, en zal men ook zeer uitgebreide, kapitaalintensieve projecten uitstellen tot er weer meer opgespaard kapitaal voorhanden is (en de rente dus gezakt is).

Als nu echter de centrale bank het geld op een kunstmatige manier goedkoper maakt, verstoort ze deze natuurlijke communicatie tussen spaarders en ondernemers, en roept ze een kunstmatige boom in consumptie en productie in het leven, een boom die onvermijdelijk moet gevolgd worden door een herstelproces, de bust oftewel de crisis.

Crisis en banken

Bovenstaande paragrafen zijn een bijzonder beknopte en onvolledige samenvatting van de theorie van de conjunctuurcyclus zoals die ontwikkeld werd door de Oostenrijkse school van de economie. Aan die mensen die hiervan het fijne willen weten, zou ik van harte aanraden het online seminarie "Crisis en Banken" van Koen Deconinck te bekijken (en liefst ook het essentiële, daaraan voorafgaande seminarie "De Theorie van de Economische Cyclus") , waarin Koen in detail uitlegt hoe de mechanismes van het fractioneel reservebankieren en het centraal bankieren een diepgaande impact hebben op de werking van de economie.




> Bekijk het seminarie "De Theorie van de Economische Cyclus" en ook de rest van "Van Crusoë tot Crisis".

Meer lezen:

De situatie in Oost-Europa

• Richard Ebeling: Growing fallout from Eastern Europe's busted bubbles
• USA Today: Rising economic woes test Europe's leaders
• Herald Tribune: For Sweden, tiny Latvia, Lithuania and Estonia are too big to fail
• Seeking Alpha: Moody's downgrading banks with Eastern European exposure
• Seeking Alpha: Austrian Banks Most at Risk from Eastern Europe Exposure

De New Deal

• Murray Rothbard: America's Great Depression
• Thomas Dilorenzo The New Deal Debunked