Ik Capituleer. Zelfcensuur in Kunst en Journalistiek (Law & Justice)

Winternachten, het Internationaal literatuurfestival in Den Haag, had dit jaar “Helden van de geest” als thema. De vrijheid van meningsuiting in Nederland staat onder druk. Steeds werden twee zaken bedreigd: de persoon in kwestie, die een veilig heenkomen zocht (bv. Paul Cliteur bij Buitenhof, en de Spunk-columniste Hasna el Maroudi), en de vrije meningsuiting, die na een golf van publieke verontwaardiging in de steek werd gelaten. Wachtend op het volgende incident.

Afshin Ellian, jurist, dichter en columnist van NRC Handelsblad, opende een debat over de vrijheid van meningsuiting en zelfcensuur in kunst en journalistiek, met een krachtig manifest tegen zelfcensuur:

“De tragische geschiedenis van vrijheid van meningsuiting als mensenrecht neemt binnen de wereldwijde mensenrechtenschendingen een bijzondere plaats in. De reden ligt voor de hand: vaak is de onderdrukking van de vrijheid van meningsuiting een voorspel voor andere mensenrechtenschendingen. In de meeste islamitische landen is de vrijheid van meningsuiting volkomen onbekend. Het chauvinisme, etnisch nationalisme en religieuze fanatisme zijn vaak de oorzaken van een gewelddadige houding jegens andersdenkenden. Ook Nederland wordt sinds kort met deze verschijnselen geconfronteerd. Het is misschien nog niet iedereen opgevallen, maar dat is wel het geval.”

Ellian meent dat de verdediging van de vrijheid van meningsuiting geen ver van mijn bed show mag zijn:

“Waarom strijden we eigenlijk voor de vrijheid van meningsuiting van kunstenaars en schrijvers in getiranniseerde landen, zoals Iran, en vinden we het min of meer begrijpelijk dat diezelfde vrijheid van meningsuiting in een democratie als Nederland wordt ingeperkt?”

“Gerechtvaardigde kritiek op de islam wordt regelmatig - zonder een zweem van argumentatie - ’islamofobie’ en ’racisme’ genoemd, en wordt verdacht gemaakt door de aantijging dat daarmee alle moslims worden gestigmatiseerd. Dat soort verdachtmakingen zijn aanslagen op het vrije woord, gepleegd door vrije mensen in een vrij land. Was Voltaire een religiofoob, omdat hij kritiek had op intolerante manifestaties van de godsdienst? Was Luther een catholicofoob omdat hij kritiek had op de katholieke kerk? Had de Reformatie nooit mogen plaatsvinden, omdat Luther ‘alle katholieken stigmatiseerde’?

Er is sprake van een vrijwillige capitulatie van intellectuelen.”

Voor Ellian is de vrijheid van meningsuiting, en de verdediging ervan, essentieel: “Voor ons is de vrijheid de lucht die we ademen. We kunnen zonder vrijheid niet leven en werken. Zonder burgermoed kan de vrijheid niet bestaan.”

Lees hier de volledige tekst van Afshin Ellian.

Het is wel opvallend dat de zelfcensuur vandaag in de kunst en de journalistiek voornamelijk de islam en sommige allochtonen betreft, en bijvoorbeeld niet het christendom. Hetzelfde geldt voor reclame.

Voor de journalistiek in het bijzonder zijn zelfs speciale aanbevelingen gemaakt over hoe men over allochtonen moet schrijven of verslag uitbrengen. Reeds in 2003 maakte de Nederlandse Vereniging van Journalisten (NVJ) een boekje met aanbevelingen. 'Horen, zien en schrijven' heet het, met als ondertitel: 'Aanbevelingen voor berichtgeving over de multiculturele samenleving'. De kritiek van Nederlandse journalisten bleef niet uit:

"De tips die de auteurs verstrekken, ogen tamelijk journalistiek, maar zijn in feite één grote aanbeveling tot een aan zelfcensuur grenzende filtering van negatief nieuws over integratie. Roept El-Moumni iets naars over homo's? Vraag dan andere - lees: brave - moslimorganisaties naar hún mening. Want: 'Door onbekendheid met de islamitische wereld worden uitspraken van een imam soms aan de gehele moslimgemeenschap toegeschreven.'

Heeft blijkens een enquête een meerderheid van de moslims begrip voor 11 september? Zoek dan net zo lang tot je een deskundige hebt gevonden die vindt dat die enquête niet deugt. Kortom, check ongemakkelijk nieuws net zo lang tot de angel eruit is gehaald.

'Extra' is het woord waar de brochure om draait. Journalisten moeten, als ze over immigranten schrijven, van de NVJ 'extra zorgvuldig' zijn met de 'cijfers, statistieken, en andere feiten'. Dit om stigmatisering te voorkomen. Een belachelijk standpunt. Het impliceert, ten eerste, dat journalisten met autochtonen minder zorgvuldig zouden mogen omgaan, dat er twee niveaus van zorgvuldigheid zijn. Maar vooral omdat in die woordjes 'extra zorgvuldigheid' de aap uit de mouw komt. De aap van de neerbuigende betutteling. De aap in welzijnswerkerstenue die - verblind door zijn eigen goedertierenheid - niet ziet dat juist hij stigmatiseert door Nederlanders van buitenlandse komaf neer te zetten als een collectief van onaanraakbaren die 'extra' voorzichtig moeten worden behandeld, omdat ze een beetje zielig en onmondig zijn.
Deze fase van het integratiedebat leek goddank voorbij, maar is weer helemaal terug. Bedankt, NVJ. "

In 2004 publiceerde de Algemene Vereniging van Beroepsjournalisten in België (AVBB), samen met het Centrum voor Gelijkheid van Kansen en voor Racismebestrijding (CGKR), de Aanbevelingen voor de berichtgeving over allochtonen (pdf). De aanbevelingen hebben niet het karakter van formele deontologische normen, maar ze kunnen wel mee in overweging worden genomen bij de behandeling van een klacht bij de Raad voor de Journalistiek. Ook de VRT verklaart in zijn Charter Diversiteit dat hij in zijn berichtgeving de journalistieke richtlijnen en aanbevelingen inzake de berichtgeving over allochtonen zal respecteren.

Met een schalkse knipoog naar de eerste bladzijde van de website van de Commissie voor de Interculturele Dialoog, kunnen we hier inderdaad besluiten: “stilte is medeplichtig aan wat men wil bestrijden”, maar ik ben niet zeker dat men daar hetzelfde mee bedoelt als ik…

In verband met het thema tolerantie en vrijheid van meningsuiting zijn de volgende teksten het lezen waard: “Tolerantie, de Vrijheid van Meningsuiting en de Islam” (pdf), van Egbert Dommering, en "Tolerantie” van Matthias E. Storme (pdf).